Vì Sao Chúng Ta Thường Bị Thu Hút Bởi Các Tin Tức Giả?

Tiến sĩ, nhà khoa học máy tính Soroush Vosoughi của Đại học Dartmouth và các đồng nghiệp đã phát hiện ra rằng tin tức giả thực sự đến được với nhiều người hơn và lan truyền nhanh hơn tin thật (Science, Vol. 359, No. 6380, 2018).

Và đó là điều đáng báo động đối với các nhà tâm lý học và các nhà nghiên cứu hành vi khác. David Rand, Tiến sĩ, giáo sư khoa học quản lý và khoa học não bộ và nhận thức tại MIT cho biết: “Tin tức giả có ý nghĩa quan trọng không chỉ trong chính trị, mà còn trong các lĩnh vực như sức khỏe và dinh dưỡng, khoa học khí hậu và thông tin tài chính. “Câu hỏi cơ bản từ góc độ tâm lý học là: Làm sao mọi người có thể tin vào những tin tức giả?”

Một lời giải thích phổ biến là những lý lẽ có động cơ – ý tưởng cho rằng quá trình nhận thức của mọi người thiên về việc tin vào những điều phù hợp với thế giới quan của họ.  

Nhưng nghiên cứu của Rand và các đồng nghiệp thách thức ý kiến cho rằng lý lẽ của chúng ta là thiên kiến nhận thức. Rand nói: “Lời giải thích chính cho lý do tại sao mọi người tin vào những tin tức giả là bởi lý lẽ của họ bị giam giữ bởi những thành kiến —suy nghĩ của họ bị chiếm đoạt,” Rand nói. Các nghiên cứu của ông vẽ nên một bức tranh khác: “Những người tin vào những điều sai trái là những người không suy nghĩ cẩn thận,” ông nói.

Đã Đến Lúc Cần Suy Nghĩ

Rand và Gordon Pennycook, Tiến sĩ, trợ lý giáo sư khoa học hành vi tại Đại học Regina, ở Saskatchewan, Canada, đã đo lường lý lẽ có tính phân tích ở 3.446 người Mỹ tham gia từ Mechanical Turk. Họ phát hiện ra rằng điểm số cao hơn trong bài kiểm tra lý luận có liên quan đến khả năng tốt hơn để phân biệt các tiêu đề giả mạo với các tiêu đề tin tức thực sự.

Điều đó đúng ngay cả khi những tin tức giả mạo phù hợp với sở thích của những người tham gia. Các tác giả kết luận rằng mọi người có nhiều khả năng trở thành con mồi của thông tin sai lệch vì lười suy nghĩ hơn là do bất kỳ mong muốn có ý thức hoặc tiềm thức nào để bảo vệ bản sắc của họ (Cognition, Vol. 188, No. 1, 2019). Trong một nghiên cứu sao chép, Rand và các đồng nghiệp của ông đã xác nhận những kết quả đó và cho thấy các tác động đã vượt ra ngoài, từ các tiêu đề sai lệch một cách trắng trợn đến cả các tiêu đề quá khích (Ross. R.M., et. al., PsyArXiv, Xuất bản trực tuyến, 2019). Rand nói: “Những người tin vào những tiêu đề sai sự thật có xu hướng là những người không suy nghĩ cẩn thận, bất kể những tiêu đề đó có phù hợp với hệ tư tưởng của họ hay không”.

Tham khảo: Hiệu ứng sai lệch thông tin (Misinformation Effect)

Một nghiên cứu thực nghiệm cho thấy kết quả tương tự. Rand, Pennycook và Bence Bago, Tiến sĩ, tại Đại học Toulouse Capitole, Pháp, đã trình bày cho 1.635 người Mỹ tham gia từ Mechanical Turk một loạt tin tức. Các câu chuyện – một số đúng, một số sai – xuất hiện trên mạng xã hội, dưới dạng ảnh chụp màn hình hiển thị tiêu đề, dạng nguồn và hay chỉ hiển thị một vài câu đầu tiên của tin tức. Đầu tiên, những người tham gia được yêu cầu đưa ra phán đoán nhanh về việc tin tức là thật hay giả trong khi họ đang nắm giữ thông tin không liên quan về một mẫu hình ảnh. Sau đó, họ xem lại mục tin tức và có thể dành thời gian nghiền ngẫm tính xác thực của câu chuyện mà không bị áp lực về thời gian. Khi mọi người dành thời gian để suy nghĩ, họ sẽ tiến bộ hơn trong việc nhận thức sự thật, cho dù những gì họ nhận thức sẵn có có phù hợp với tin tức hay không (Tạp chí Tâm lý học Thực nghiệm: Tổng quát, Xuất bản trực tuyến, 2020).

Rand nói, kết luận rút ra là những người lướt nhanh qua mạng xã hội có thể ít bị ảnh hưởng bởi thông tin sai lệch hơn nếu họ chỉ đơn giản là chậm lại để xem xét những gì họ đang đọc. Ông nói: “Những phát hiện của chúng tôi cho thấy rằng việc mọi người suy luận nhiều hơn là một điều tốt. “Khi bạn đang sử dụng mạng xã hội, hãy dừng lại và suy nghĩ.”

Tham khảo: Mạng xã hội & sức khỏe tâm thần

Rand không phản đối ý kiến cho rằng hệ tư tưởng có thể ảnh hưởng đến phán đoán của chúng ta. Quan điểm của ông là: “Ở đâu tồn tại sự thiên vị về ý thức hệ, thì sự thiên vị này thường được gây ra bởi các quá trình trực giác hơn là do lý luận,” ông nói. Ông thừa nhận rằng lý luận có thể làm tăng sự thiên vị trong các tình huống mà thông tin sai lệch tinh vi hơn, chẳng hạn như các nghiên cứu về biến đổi khí hậu trong đó dữ liệu phức tạp có thể được chia thành nhiều cách. “Đối với những trường hợp mơ hồ hơn, có thể có nhiều khoảng trống hơn để thuyết phục bản thân về kết luận mà bạn có động lực để tin tưởng.”

Mặt khác, sự thiên vị dường như ít ảnh hưởng đến lý luận hơn khi mọi người đang đánh giá những thông tin không chính xác một cách trắng trợn. “Trong trường hợp đó, rõ ràng không có chỗ cho trí tuệ. Và do đó, suy nghĩ nhiều hơn sẽ giúp bạn có được câu trả lời đúng.”

Tham khảo: Hiệu ứng Mandela

Hướng Tới Sự Chính Xác

Steven Sloman, Tiến sĩ, một nhà khoa học nhận thức tại Đại học Brown, người đã viết về khoa học của tin giả (Lazer, D.M.J., et. al., Science, Vol. 359, No. 6380, 2018), cho biết các nghiên cứu của Rand về sự lười suy nghĩ đã nâng tầm một số điểm thú vị, nhưng cần nhiều nghiên cứu hơn. Ông nói, những người tham gia nghiên cứu được yêu cầu phân biệt những câu chuyện thật và giả, điều này có thể tự động đưa họ vào một tư duy phê phán, cân nhắc hơn.

“Họ có suy nghĩ khác với những người chỉ lướt mạng xã hội hoặc trò chuyện với bạn bè.” Ông cho biết thêm, mảng xã hội cũng là một lĩnh vực quan trọng cần được nghiên cứu thêm. “Con người không phải là bộ xử lý thông tin như máy tính. Chúng ta là động vật xã hội, và một chức năng quan trọng của tin giả là nó là dấu hiệu cho thấy người khác tin vào điều gì.”

Ditto cho biết yếu tố xã hội cũng là nguyên nhân khiến tin giả trở thành một vấn đề nhức nhối khó giải quyết. “Việc mọi người tin hay không tin vào tin tức giả không chỉ là một quá trình nhận thức. Nó được củng cố về mặt xã hội,” Ditto nói. Bạn thấy những người có suy nghĩ giống bạn, tất cả đều tin vào những điều giống nhau và cung cấp cho bạn thông tin mới củng cố những niềm tin đó. Ông nói: “Đó là nỗ lực của cả nhóm và đó là nơi mà tin tức giả mạo phát huy sức mạnh của nó.

Nhưng có nhiều cách để khuếch tán sức mạnh đó, Rand nói. “Các nền tảng truyền thông xã hội có thể thúc đẩy mọi người suy nghĩ về độ chính xác.” Trong một bài báo khác năm 2019, ông và Pennycook đã chỉ ra rằng việc sử dụng dịch vụ cộng đồng để xếp hạng độ chính xác của tin tức trên mạng xã hội có thể là một cách hiệu quả để giảm sự lan truyền thông tin sai lệch (PNAS, Tập 116, Số 7, 2019).

Rand, người đang tư vấn cho Facebook về cách sử dụng dịch vụ cộng đồng, cho biết có rất nhiều cơ hội để các nhà tâm lý học áp dụng kiến thức chuyên môn của họ. “Đây hoàn toàn là một câu hỏi tâm lý, và là nơi mà tâm lý học có cơ hội thực sự để đóng góp cho một vấn đề được công chúng quan tâm.”

Tham khảo: Các loại hành vi của con người

Nguồn: Why we fall for fake news: Hijacked thinking or laziness? – APA (2020)