Tự Kỷ Ở Người Lớn: Thách Thức Khi Sống Chung Với Tự Kỷ

Tự kỷ ở người lớn là một chủ đề ít được đề cập hơn so với tự kỷ ở trẻ em. Nhiều người vẫn cho rằng tự kỷ chỉ ảnh hưởng đến trẻ nhỏ, nhưng thực tế, tự kỷ là một dạng khác biệt về thần kinh bẩm sinh. Nhiều người trưởng thành tự kỷ, đặc biệt là những người được chẩn đoán muộn, gặp nhiều khó khăn giao tiếp, bị hiểu lầm hoặc bị chẩn đoán sai.

Mặc dù nhận thức về tự kỷ đang gia tăng, nhưng vẫn còn rất nhiều người trưởng thành không được chẩn đoán hoặc bị chẩn đoán sai, do các tiêu chí chẩn đoán lỗi thời, quan niệm sai lầm trong xã hội và sự thiếu hụt các nguồn lực hỗ trợ. Nếu không được công nhận và hỗ trợ đúng cách, sống chung với tự kỷ có thể trở thành một thách thức lớn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần và chất lượng cuộc sống của người tự kỷ.

Bài viết này sẽ phân tích những khó khăn trong chẩn đoán tự kỷ ở người lớn, những rủi ro của việc chẩn đoán muộn, các thách thức mà người tự kỷ chức năng cao phải đối mặt để biết cách sống chung với tự kỷ hiệu quả hơn.

Vì Sao Nhiều Người Trưởng Thành Tự Kỷ Vẫn Chưa Được Chẩn Đoán?

Dù nghiên cứu về tự kỷ ở trẻ em rất phát triển, việc chẩn đoán tự kỷ ở người lớn vẫn gặp nhiều khó khăn. Nhiều người trưởng thành không biết mình thuộc phổ tự kỷ vì các lý do sau:

Tự kỷ chức năng cao hoặc các biểu hiện không điển hình

Tự kỷ chức năng cao là một dạng của rối loạn phổ tự kỷ, trong đó người mắc có trí tuệ bình thường hoặc cao hơn trung bình và có khả năng thực hiện các công việc hàng ngày như giao tiếp, làm việc và tự chăm sóc bản thân. Tuy nhiên, dù không gặp vấn đề nghiêm trọng về nhận thức hoặc ngôn ngữ, họ vẫn đối mặt với các khó khăn như giao tiếp, khả năng hiểu các quy tắc xã hội và điều chỉnh cảm xúc.

>> Tham khảo: Tự Kỷ Chức Năng Cao Là Gì?

Các biểu hiện không điển hình ở người tự kỷ có thể bao gồm giao tiếp tốt nhưng gặp khó khăn trong việc hiểu ẩn ý, khó thích nghi với những thay đổi đột ngột, hoặc thể hiện cảm xúc một cách khác biệt,… Ngoài ra, một số người có thể bắt chước hành vi xã hội (masking), che giấu những khác biệt của họ để hòa nhập.

Vì những đặc điểm này, nhiều người sống chung với tự kỷ nhưng không nhận ra cho đến khi gặp khó khăn kéo dài trong công việc hoặc các mối quan hệ.

Thành kiến lịch sử trong chẩn đoán tự kỷ

Trong nhiều thập kỷ, nghiên cứu về tự kỷ thường tập trung vào các bé trai, do đó các tiêu chí chẩn đoán chủ yếu phản ánh hành vi của nam giới. Hệ quả là phụ nữ tự kỷ thường không được chẩn đoán, vì họ có xu hướng che giấu sự khác biệt tốt hơn hoặc biểu hiện triệu chứng khác so với nam giới. Chẳng hạn, đôi khi, trẻ em gái có tự kỷ gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội nhưng lại khiến cha mẹ lầm tưởng đó là con ngoan hoặc con chỉ ngại giao tiếp.

Ngoài ra, người tự kỷ có trí thông minh trung bình hoặc cao không được phát hiện, do quan niệm sai lầm rằng tự kỷ luôn đi kèm với chậm phát triển trí tuệ.

Cơ chế “Masking” – Khi người tự kỷ tự giấu mình

Nhiều người trưởng thành sống chung với tự kỷ nhưng đã học cách che giấu sự khác biệt của họ để hòa nhập xã hội. Quá trình này được gọi là masking (ngụy trang hay che giấu), tức là bắt chước hành vi của người thần kinh điển hình – những người không mắc tự kỷ – để tránh bị kỳ thị hoặc đánh giá.

Masking có thể bao gồm:

• Giả vờ thoải mái trong giao tiếp bằng cách duy trì giao tiếp bằng mắt, mặc dù điều này gây khó chịu.
• Bắt chước cách nói chuyện và hành động của người khác để tránh bị coi là “lập dị”.
• Kìm nén phản ứng nhạy cảm giác quan, chẳng hạn như không rung chân hoặc không lắc tay dù điều này giúp họ cảm thấy thoải mái hơn.

Mặc dù masking có thể giúp người tự kỷ tránh bị bắt nạt, việc liên tục phải bắt chước các hành vi không phù hợp với bản thân, nếu kéo dài, có thể dễ dàng gây ra sự kiệt sức và các vấn đề tâm lý, tâm thần khác.

>> Tham khảo: 8 Quan Niệm Sai Lầm Về Tự Kỷ Mà Bạn Có Thể Gặp Phải

Chẩn Đoán Sai: Khi Tự Kỷ Bị Nhầm Lẫn Với Các Rối Loạn Tâm Lý Khác

Do tự kỷ ở người lớn có nhiều điểm tương đồng với các rối loạn tâm lý khác, nhiều người trưởng thành tự kỷ bị chẩn đoán sai hoặc tìm kiếm sai sự hỗ trợ. Điều này khiến họ tìm đến các phương pháp điều trị hoặc trị liệu không phù hợp bởi nguyên nhân thực sự – sống chung với tự kỷ – không được nhận diện đúng. Dưới đây là những tình trạng phổ biến mà tự kỷ thường bị nhầm lẫn.

Rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD)

Tự kỷ và ADHD có nhiều điểm chung như rối loạn điều hành chức năng, khó tập trung, và chú ý quá mức vào sở thích cá nhân. Tuy nhiên, ADHD thường đi kèm với bốc đồng, sự thay đổi nhanh trong mức độ tập trung, trong khi người tự kỷ thường gặp khó khăn hơn với thay đổi thói quen, nhạy cảm giác quan và tư duy cứng nhắc. Ngoài ra, ADHD thường không gặp khó khăn giao tiếp xã hội hay ngôn ngữ. Một điều nữa cần lưu ý là đây là hai rối loạn phát triển thần kinh có thể tồn tại song song với nhau.

>> Tham khảo: Rối Loạn Tăng Động Giảm Chú Ý (ADHD) Ở Người Lớn

Rối loạn lo âu xã hội (SAD)

Người tự kỷ thường gặp khó khăn giao tiếp, chẳng hạn như khó duy trì giao tiếp bằng mắt hoặc khó hiểu các tín hiệu xã hội. Điều này khiến họ dễ bị nhầm lẫn với rối loạn lo âu xã hội. Tuy nhiên, sự khác biệt quan trọng là người mắc SAD thường sợ bị đánh giá hoặc xấu hổ, trong khi người tự kỷ đơn giản là không hoặc khó hiểu được các quy chuẩn xã hội.

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Nhiều người tự kỷ có thói quen lặp lại hành vi, thích duy trì các thói quen cố định, hoặc có sở thích chuyên sâu và cố định. Điều này dễ bị nhầm với OCD, nhưng sự khác biệt là người tự kỷ không thực hiện những hành vi này vì lo âu hoặc suy nghĩ ám ảnh, mà vì chúng là một phần tự nhiên trong cách họ tư duy.

>> Tham khảo: Rối Loạn Ám Ảnh Cưỡng Chế (OCD) Thực Sự Là Gì?

Tâm thần phân liệt (Schizophrenia)

Cả tự kỷ và tâm thần phân liệt đều có thể liên quan đến khó khăn trong giao tiếp xã hội và hành vi lặp đi lặp lại. Tuy nhiên, tâm thần phân liệt có các triệu chứng loạn thần, bao gồm ảo giác và hoang tưởng. Tự kỷ, ngược lại, không có các triệu chứng loạn thần hay mất kết nối với thực tế, mà thay vào đó là suy giảm kỹ năng giao tiếp xã hội từ nhỏ.

Chứng Câm Nín Có Chọn Lọc (Selective Mutism)

Chứng câm nín, hay mất nói hoặc im lặng có chọn lọc, có thể khiến một người gặp khó khăn khi nói chuyện. Tuy nhiên, họ vẫn có thể giao tiếp bình thường ở những môi trường an toàn, nhưng không thể nói chuyện trong các tình huống lo âu, còn người tự kỷ có thể gặp khó khăn trong mọi bối cảnh.

Rối loạn ngôn ngữ (Language Disorder)

Khó khăn trong nói chuyện, hiểu ngôn ngữ và giao tiếp đều thường gặp ở rối loạn ngôn ngữ và tự kỷ. Điểm khác biệt là người bị rối loạn ngôn ngữ chủ yếu gặp khó khăn trong việc học từ mới, phát âm hoặc ngữ pháp, nhưng vẫn có khả năng xã hội bình thường, còn người tự kỷ có thể phát triển nhưng thường đi kèm với suy giảm tương tác xã hội.

>> Tham khảo: Tìm Hiểu Về Tự Kỷ Phi Ngôn Ngữ

Rối loạn giao tiếp xã hội (SPCD)

Cả hai rối loạn này đều liên quan đến khó khăn trong giao tiếp xã hội, bao gồm việc sử dụng ngôn ngữ trong các tình huống giao tiếp khác nhau. Tuy nhiên, người bị SPCD có thể học cách cải thiện kỹ năng giao tiếp xã hội, trong khi người tự kỷ thường gặp khó khăn này suốt đời nếu không được hỗ trợ và can thiệp đúng cách.

Khuyết tật trí tuệ (Intellectual Disability)

Khuyết tật trí tuệ, hay các rối loạn phát triển trí tuệ, và tự kỷ đều có thể bao gồm khó khăn trong học tập, giao tiếp và kỹ năng sống. Tuy nhiên, ở khuyết tật trí tuệ, các kỹ năng xã hội và trí tuệ bị suy giảm tương đương nhau, còn ở tự kỷ, kỹ năng xã hội thường suy giảm nghiêm trọng hơn so với mức độ trí tuệ.

Người Lớn Mắc Tự Kỷ Hoặc Nghi Mắc Tự Kỷ: Nên Làm Gì?

Nếu bạn là một người trưởng thành và nghi ngờ rằng mình có thể nằm trong phổ tự kỷ ở người lớn, điều quan trọng nhất là tìm hiểu và thực hiện các bước phù hợp để hiểu rõ hơn về bản thân.

Tự tìm hiểu về tự kỷ ở người lớn

Bước đầu tiên là nghiên cứu về tự kỷ và xem xét liệu bạn có thấy mình phù hợp với các đặc điểm của tự kỷ và tự kỷ chức năng cao hay không. Bạn có thể đọc tài liệu khoa học về tự kỷ ở người lớn, hoặc tham gia vào các diễn đàn hoặc nhóm cộng đồng trực tuyến để lắng nghe trải nghiệm của những người tự kỷ trưởng thành khác.

Việc tự tìm hiểu này giúp bạn có một cái nhìn tổng quan hơn về tự kỷ ở người lớn và có cơ sở để quyết định bước tiếp theo.

>> Tham khảo: Tự Kỷ Là Gì? Tổng Quan Về Rối Loạn Phổ Tự Kỷ

Xem xét việc chẩn đoán chính thức

Nếu bạn nhận thấy nhiều đặc điểm của tự kỷ trong bản thân, việc tìm đến một chuyên gia để chẩn đoán có thể giúp bạn hiểu rõ hơn về cách thức hoạt động của bộ não mình. Điều này sẽ giúp bạn giải quyết những khó khăn giao tiếp và sống chung với tự kỷ dễ dàng hơn.

Nếu có thể, hãy tìm một chuyên gia có kinh nghiệm làm việc với người tự kỷ chức năng cao và người lớn nghi ngờ mắc tự kỷ.

Công nhận những gì bạn nhận thấy

Không phải ai cũng có thể tiếp cận chẩn đoán chính thức, và trong nhiều trường hợp, chẩn đoán tự thân cũng có thể mang lại nhiều lợi ích. Việc tự nhận diện là người tự kỷ có thể giúp bạn hiểu rõ hơn về cách vận hành của bộ não mình, từ đó điều chỉnh môi trường sống, công việc và các mối quan hệ cho phù hợp. Bạn không cần giấy chứng nhận y khoa để hiểu về bản thân và tìm kiếm sự hỗ trợ phù hợp.

Một số cộng đồng tự kỷ và tổ chức hỗ trợ đã công nhận chẩn đoán tự thân, miễn là nó dựa trên nghiên cứu kỹ lưỡng và đánh giá nghiêm túc.

Điều chỉnh cuộc sống theo nhu cầu của bản thân

Sau khi đã hiểu rõ hơn về bản thân, việc thực hiện một số điều chỉnh trong cuộc sống có thể giúp bạn giảm khó khăn giao tiếp, quản lý năng lượng và duy trì sức khỏe tinh thần tốt hơn.

Bạn có thể:

• Sắp xếp môi trường sống phù hợp với nhu cầu của mình, ví dụ như tránh ánh sáng mạnh, âm thanh lớn hoặc những yếu tố gây quá tải cảm giác.
• Tìm kiếm công việc linh hoạt và thân thiện với thần kinh khác biệt, chẳng hạn như làm việc từ xa hoặc chọn nghề nghiệp ít yêu cầu giao tiếp xã hội.
• Thiết lập ranh giới cá nhân, tránh những tình huống xã hội gây quá tải, đồng thời xây dựng các mối quan hệ lành mạnh.

Những điều chỉnh nhỏ này có thể giúp bạn sống chung với tự kỷ một cách tích cực hơn và duy trì sức khỏe tâm lý tốt hơn.

Tìm kiếm sự hỗ trợ tâm lý nếu cần

Nếu bạn gặp khó khăn giao tiếp, cảm thấy căng thẳng hoặc cần hỗ trợ trong quá trình thích nghi với danh tính mới của mình, việc tìm đến một chuyên gia tâm lý có hiểu biết về tự kỷ ở người lớn có thể là một lựa chọn hữu ích.

Tuy nhiên, hãy đảm bảo rằng chuyên gia trị liệu của bạn áp dụng phương pháp tiếp cận khẳng định sự đa dạng thần kinh, thay vì cố gắng thay đổi hoặc “sửa chữa” con người bạn.

>> Tham khảo: Công Cụ Đánh Giá Rối Loạn Phổ Tự Kỷ: ADOS-2 Tại Viện Tâm Lý Việt – Pháp

Kết nối với cộng đồng hỗ trợ

Một trong những thách thức lớn nhất khi phát hiện mình là người tự kỷ là cảm giác cô lập, e ngại bị kỳ thị và khó khăn giao tiếp. Việc kết nối với cộng đồng những người có trải nghiệm tương tự có thể giúp bạn cảm thấy được thấu hiểu và chấp nhận hơn. 

Bạn có thể tham gia các nhóm trực tuyến hoặc các tổ chức hỗ trợ người tự kỷ, hoặc tìm kiếm các diễn đàn, nhóm Facebook hoặc các kênh YouTube của những người tự kỷ trưởng thành chia sẻ kinh nghiệm, hoặc các sự kiện hoặc hội thảo về hỗ trợ tự kỷ ở người lớn.

Chấp nhận và tôn trọng chính mình

Cuối cùng, điều quan trọng nhất là bạn không có gì sai khi là một người tự kỷ. Hiểu rõ bản thân, tìm kiếm các nguồn lực hỗ trợ phù hợp và điều chỉnh cuộc sống theo cách giúp bạn cảm thấy thoải mái nhất là những điều quan trọng nhất để hướng tới một cuộc sống hạnh phúc và trọn vẹn.

Việc khám phá bản thân có thể là một hành trình dài, nhưng với sự hiểu biết và hỗ trợ phù hợp, bạn có thể xây dựng một cuộc sống cân bằng, nơi sự khác biệt của bạn không phải là rào cản, mà là một phần tự nhiên của chính bạn.

>> Tham khảo: Hiểu Về Người Có Thần Kinh Khác Biệt (Neurodivergent) – Họ Là Những Ai?

Làm Thế Nào Để Hỗ Trợ Người Tự Kỷ Trưởng Thành?

Để hỗ trợ tốt nhất cho người trưởng thành mắc tự kỷ, chúng ta cần tập trung vào việc cải thiện các dịch vụ y tế, xây dựng môi trường chấp nhận và hoà nhập, cũng như cho họ sự hỗ trợ về tâm lý và xã hội cần thiết.

Cải thiện quy trình chẩn đoán và dịch vụ y tế

• Đào tạo bác sĩ về tự kỷ ở người lớn, đặc biệt là với những người có biểu hiện không điển hình.
• Giảm rào cản tài chính trong chẩn đoán, vì hiện nay chi phí chẩn đoán tự kỷ rất cao.
• Công nhận chẩn đoán tự thân, giúp người tự kỷ tiếp cận cộng đồng và dịch vụ hỗ trợ.

Xây dựng môi trường làm việc hòa nhập

• Tạo không gian làm việc thân thiện với giác quan, tránh ánh sáng mạnh hoặc tiếng ồn lớn.
• Cung cấp lịch làm việc linh hoạt, giúp giảm áp lực từ những thay đổi đột ngột.
• Đào tạo phòng nhân sự về tính đa dạng thần kinh, giúp quá trình tuyển dụng công bằng hơn.

Hỗ trợ tâm lý và xã hội

• Cung cấp liệu pháp tâm lý phù hợp, không ép buộc người tự kỷ thay đổi bản thân mà hỗ trợ họ phát triển tự nhiên.
• Xây dựng cộng đồng hỗ trợ, giúp người tự kỷ cảm thấy ít cô lập hơn trên hành trình sống chung với tự kỷ.
• Tăng cường giáo dục trong gia đình và xã hội, giúp giảm kỳ thị và cải thiện nhận thức về tự kỷ ở người lớn.

>> Tham khảo: Làm Sao Để Cả Gia Đình Hỗ Trợ Người Tự Kỷ Hiệu Quả Nhất?

Kết Luận

Mặc dù nhận thức về tự kỷ ở người lớn đang gia tăng, nhưng vẫn còn nhiều người chưa được chẩn đoán hoặc bị hiểu sai. Điều này ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, sức khỏe tinh thần và khả năng hòa nhập xã hội của họ. Để hỗ trợ tốt hơn, chúng ta cần thay đổi cách tiếp cận theo hướng khẳng định sự đa dạng thần kinh, cải thiện quy trình chẩn đoán, nâng cao nhận thức và xây dựng các hệ thống hỗ trợ phù hợp.

Chỉ khi xã hội thực sự hiểu và chấp nhận sự khác biệt của người tự kỷ, chúng ta mới có thể tạo ra một môi trường công bằng, nơi mọi người đều có cơ hội phát triển.

Tham Khảo

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Publishing. Link

Charlton, R. A., & Happé, F. (2025). Research in Autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 53(2), 225–240. Link

Milner, V., Colvert, E., Hull, L., Cook, J., Ali, D., Mandy, W., & Happé, F. (2023). Does camouflaging predict age at autism diagnosis? A comparison of autistic men and women. Autism Research, 17(3), 129-141. Link

Kentrou, V., Livingston, L. A., Grove, R., Hoekstra, R. A., & Begeer, S. (2024). Perceived misdiagnosis of psychiatric conditions in autistic adults. EClinicalMedicine, 71, 102586. Link