Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD) là một rối loạn tâm thần có thể xảy ra ở những người đã trải qua hoặc chứng kiến một hoặc nhiều sự kiện sang chấn. Người mắc rối loạn này luôn ở trong trạng thái lo âu, sợ sệt kéo dài sau khi đối mặt với những sự kiện gây tổn thương, và thậm chí không có dấu hiệu kết thúc nếu không có biện pháp điều trị.

Rối Loạn Căng Thẳng Sau Sang Chấn Là Gì?

Sang chấn là phản ứng cảm xúc của một người đối với sự kiện sang chấn – những sự kiện đe dọa đến tính mạng, bị thương nghiêm trọng hoặc bạo lực tình dục. Một số sự kiện sang chấn thường gặp là tai nạn giao thông gây thương tích nghiêm trọng về cơ thể; lạm dụng hay bạo lực ở các dạng; thiên tai, thảm họa; bệnh tật nghiêm trọng,…

Rối loạn căng thẳng sau sang chấn (Posttraumatic Stress Disorder – PTSD) là một chứng rối loạn tâm thần có thể xảy ra ở những người đã trải qua hoặc chứng kiến một hoặc nhiều sự kiện sang chấn. Thông thường, trong khoảng thời gian đầu tiên sau một sự kiện sang chấn, mọi người thường trải qua cảm giác sợ hãi, buồn bã, tội lỗi, tức giận hay đau buồn, nhưng những cảm giác này sẽ giảm đi theo thời gian với sự hỗ trợ của gia đình và bạn bè. Thế nhưng đối với những người mắc PTSD, những cảm giác tiêu cực này sẽ không biến mất, điều này gây ra nhiều khó khăn đáng kể trong hoạt động hàng ngày của họ.

>>> Tham Khảo: Sang Chấn Thay Thế (Vicarious Trauma) Là Gì?

Nguyên Nhân Dẫn Tới Rối Loạn Căng Thẳng Sau Sang Chấn

Như đã đề cập tới ở trên, PTSD có thể phát triển sau một sự kiện rất căng thẳng, đáng sợ hay đau buồn, hoặc sau một trải nghiệm đau thương kéo dài. Tỷ lệ PTSD đã được báo cáo là 6 – 25% và khoảng 25 – 30% người gặp phải sang chấn tâm lý có thể phát triển các triệu chứng của PTSD. Tại Việt Nam, nghiên cứu trên nhóm dân cư từng sống tại những vùng chiến sự trước năm 1975 ở Thành phố Hồ Chí Minh cho thấy tỷ lệ mắc PTSD là 6%, trong đó có đến 60% trường hợp triệu chứng tồn tại trong vòng 40 năm.

Vẫn chưa có những bằng chứng chính xác và đầy đủ để lý giải tại sao một số người mắc rối loạn này trong khi những người khác thì không. Tuy vậy, một số yếu tố về mặt tâm sinh lý có thể khiến một số người có khả năng mắc PTSD cao hơn:

Yếu tố tâm lý – xã hội: Nếu một người từng mắc rối loạn trầm cảm hay rối loạn lo âu trong quá khứ hoặc không nhận được nhiều sự hỗ trợ từ gia đình, bạn bè, họ sẽ có khả năng cao phát triển PTSD sau một sự kiện sang chấn.
Yếu tố di truyền: Việc có cha hoặc mẹ có các vấn đề về sức khỏe tâm thần được cho là sẽ làm tăng nguy cơ mắc rối loạn này.
Sự bất thường về hormone: Thông thường, khi đối mặt với các sự kiện sang chấn, cơ thể sẽ sản sinh ra các hormone gây căng thẳng để kích hoạt phản ứng trong cơ thể, giúp làm tê liệt các giác quan và giảm cơn đau âm ỉ. Tuy nhiên, người mắc PTSD tiếp tục sản sinh ra lượng hormone căng thẳng cao ngay cả khi không có nguy hiểm. Điều này có thể là nguyên nhân gây ra những cảm xúc tê liệt và hưng phấn quá mức ở một số người mắc PTSD.
Những thay đổi ở não bộ: Ở những người mắc PTSD, vùng não bộ về trí nhớ và cảm xúc có kích thước nhỏ hơn bình thường. Điều này có thể ngăn cản quá trình xử lý hồi tưởng và ác mộng đúng cách, do đó, nỗi lo lắng, căng thẳng sau sự kiện sang chấn không được giảm theo thời gian.

Triệu Chứng Và Chẩn Đoán Rối Loạn Căng Thẳng Sau Sang Chấn

Người mắc PTSD thường xuất hiện một hoặc nhiều hơn các triệu chứng liên quan đến các sự kiện sang chấn, bắt đầu từ sau khi cá nhân bị sang chấn như sau:

1. Sống lại sự kiện đau buồn: Những sự kiện sang chấn được tái hiện lại thông qua những ký ức không mong muốn lặp đi lặp lại, những cơn ác mộng, hoặc hồi tưởng về sự kiện đó. Những đoạn hồi tưởng có thể sống động đến mức cá nhân cảm thấy họ đang sống lại trải nghiệm đau thương hoặc nhìn thấy nó trước mắt.

2. Thay đổi về nhận thức và tâm trạng: Cá nhân không có khả năng ghi nhớ các khía cạnh quan trọng của sang chấn, dẫn đến niềm tin sai lệch và liên tục về bản thân hoặc người khác (ví dụ: “Tôi rất tệ”, “Không ai trông đáng tin cậy cả”). Họ có thể có những suy nghĩ lệch lạc về nguyên nhân, hậu quả của sự việc dẫn đến đổ lỗi sai lầm cho bản thân hoặc người khác, và xuất hiện trạng thái cảm xúc tiêu cực kéo dài (ví dụ như sợ hãi, kinh hoàng, tức giận, cảm giác tội lỗi hoặc xấu hổ). Họ ít quan tâm hơn đến các hoạt động yêu thích trước đây, cảm thấy tách biệt hoặc xa lạ với người khác, hoặc không thể trải nghiệm những cảm xúc tích cực (không có niềm vui hay sự hài lòng).

3. Tránh những thứ khiến gợi nhớ lại sự kiện: Cá nhân cố gắng né tránh các hoạt động, nơi chốn, con người, suy nghĩ hoặc cảm giác đem lại ký ức về sự đau buồn. Họ có thể kháng cự đối với việc kể lại những gì đã xảy ra hoặc nói lên suy nghĩ của họ về sự kiện sang chấn.

4. Thay đổi về phản ứng cơ thể: Cá nhân thường xuyên cảm thấy cáu kỉnh và bộc phát giận dữ; cư xử liều lĩnh hoặc theo cách tự hủy hoại bản thân; cảnh giác quá mức với môi trường xung quanh. Họ cũng dễ bị giật mình; hoặc gặp khó khăn trong việc tập trung hoặc ngủ.

Nhiều người ngay sau khi trải qua một sự kiện sang chấn sẽ gặp phải các triệu chứng tương tự như những triệu chứng được mô tả trên. Tuy nhiên, để một người được chẩn đoán mắc PTSD, các triệu chứng phải kéo dài hơn một tháng và phải gây ra những đau khổ và suy giảm các chức năng xã hội, nghề nghiệp và các lĩnh vực quan trọng khác của cá nhân đó. Các triệu chứng này thường xuất hiện trong vòng ba tháng sau chấn thương, nhưng chúng cũng có thể xuất hiện muộn hơn và thường tồn tại trong nhiều tháng, đôi khi là nhiều năm.

LƯU Ý: Các triệu chứng được nêu chỉ mang tính tham khảo. Nếu bạn nghi ngờ bản thân mắc rối loạn căng thẳng sau sang chấn, hãy tìm gặp nhà tâm lý tại các cơ sở đánh giá & điều trị tâm lý/tâm thần uy tín để có kết luận chính xác.

Tác Động Của Rối Loạn Căng Thẳng Sau Sang Chấn

PTSD thường xảy ra cùng với các rối loạn liên quan khác, chẳng hạn như trầm cảm, sử dụng chất gây nghiện, các vấn đề về trí nhớ và các vấn đề sức khỏe thể chất và tâm thần khác.

Các Dấu Hiệu Suy Giảm Chức Năng

Số liệu thống kê cho thấy tác động của PTSD đối với sự suy giảm chức năng là rất rõ ràng, cụ thể: Gặp khó khăn trong các hoạt động, gặp vấn đề trong công việc, tự đánh giá sức khỏe ở mức bình thường hoặc kém, từng có suy nghĩ hoặc/và ý định tự tử. Nói cách khác, người mắc PTSD có nguy cơ cao đáng kể về những vấn đề kể trên. Do đó, họ không chỉ bị ảnh hưởng bởi các triệu chứng của PTSD mà còn cả các triệu chứng về mặt chức năng và xã hội.

Nguy Cơ Rối Loạn Tâm Thần

PTSD có mối liên hệ chặt chẽ với các rối loạn tâm thần khác. Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ PTSD mãn tính dẫn đến rối loạn tâm thần là 73%, trong đó, phổ biến nhất là chứng trầm cảm. Bên cạnh đó, PTSD cũng có nguy cơ dẫn tới các rối loạn lo âu (chẳng hạn như rối loạn hoảng sợ, rối loạn lo âu lan tỏa hay ám ảnh sợ hãi). Tỷ lệ phụ nữ rối loạn lo âu cao hơn đàn ông; tuy nhiên, nam giới mắc rối loạn lo âu có khả năng phát triển thành rối loạn trầm cảm.

Các Vấn Đề Về Thể Chất

PTSD thường liên quan đến nguy cơ gia tắc mắc các vấn đề về thể chất, bao gồm 6 nhóm triệu chứng: (1) Triệu chứng tiêu hóa; (2) Triệu chứng cơn đau (pain symptoms); (3) Triệu chứng tim phổi; (4) Triệu chứng thần kinh; (5) Triệu chứng tình dục; (6) Triệu chứng sinh sản. Các nghiên cứu cho thấy người mắc PTSD có xu hướng mắc các bệnh về tim phổi; gặp vấn đề với thính giác, cơ xương (chẳng hạn như đau lưng) và thần kinh (chẳng hạn như nhức đầu).

Nguy Cơ Lạm Dụng Chất Gây Nghiện

Tỷ lệ phụ thuộc vào rượu hay lạm dụng thuốc/ma túy ở những người mắc PTSD cao hơn đáng kể so với những người từng trải qua sự kiện sang chấn mà không mắc rối loạn này. Trong đó, nguy cơ lạm dụng các loại thuốc tâm thần được kê đơn là cao nhất, điều này có thể là kết quả của những nỗ lực để giảm thiểu các triệu chứng của rối loạn căng thẳng sau sang chấn.

>>> Tham Khảo: [Xu Hướng Ngành Tâm Lý 2024] Nhà Tâm Lý Đối Phó Với Vấn Nạn Lạm Dụng Chất Gây Nghiện

Các Liệu Pháp Tâm Lý Điều Trị Rối Loạn Căng Thẳng Sau Sang Chấn

Liệu Pháp Nhận Thức – Hành Vi Tập Trung Vào Tổn Thương (TF-CBT)

Liệu pháp tâm lý Nhận thức – Hành vi (CBT) đã được chứng minh là có hiệu quả rõ rệt trong quá trình điều trị PTSD, trong đó, liệu pháp Nhận thức – Hành vi tập trung vào tổn thương (Trauma Focused Cognitive Behavioural Therapy – TF-CBT) được sử dụng phổ biến. Khi thực hiện TF-CBT, người mắc PTSD sẽ tìm hiểu về các phản ứng chung của con người khi phải đối mặt với tổn thương và các cách thức để kiểm soát chúng, qua đó học cách làm thế nào để suy nghĩ theo chiều hướng hữu ích hơn. Trong quá trình điều trị, người mắc PTSD sẽ từ từ đối mặt với tình huống mà họ sợ hãi bằng cách tưởng tượng mình trong tình huống đó hoặc tiếp cận nó trong cuộc sống hàng ngày. Nhà tâm lý sẽ hướng dẫn họ cách kiểm soát lo lắng và cách đối phó với tình huống sợ hãi.

Liệu Pháp Phơi Nhiễm Kéo Dài (PE)

Phơi nhiễm kéo dài (Prolonged Exposure – PE) là một liệu pháp tập trung chủ yếu tập trung vào tổn thương của thân chủ, bao gồm việc tiếp cận (phơi nhiễm) các tình huống an toàn mà người mắc PTSD đang lẩn tránh trong cuộc sống hàng ngày xen kẽ với những buổi trị liệu. Bên cạnh đó, họ cũng được khuyến khích kể lại những ký ức tổn thương hay mô tả chi tiết các phần tổn thương của mình. Nhà tâm lý sẽ giúp họ “xử lý” những trải nghiệm đau thương bằng cách thảo luận về những suy nghĩ và cảm xúc liên quan đến các bài tập tiếp xúc.

Liệu Pháp Xử Lý Nhận Thức (CPT)

Liệu pháp xử lý nhận thức (Cognitive Processing Therapy – CPT) giúp những người bị “mắc kẹt” trong suy nghĩ về tổn thương theo một cách nào đó. Như đã đề cập ở trên, người mắc PTSD có thể thay đổi niềm tin về bản thân và thế giới sau tổn thương, và điều này cản trở quá trình hồi phục của họ. Nhà tâm lý sẽ giúp họ xác định, giải quyết những điểm còn vướng mắc và những suy nghĩ không hữu ích. Thân chủ cũng sẽ học các kỹ năng để thu thập bằng chứng để ủng hộ và chống lại những suy nghĩ lệch lạc hoặc điểm mắc kẹt này. Qua đó, họ có thể thay đổi cách suy nghĩ khác về tổn thương của chính mình.

Liệu Pháp Nhận Thức Tập Trung Vào Tổn Thương

Đối với những người mắc PTSD, những suy nghĩ và ký ức về sang chấn sẽ khiến họ cảm thấy bất an hoặc bị đe dọa, thế nhưng, những biện pháp mà họ đang sử dụng để cố gắng ngăn chặn cảm giác bất an đấy lại góp phần khiến cho tình trạng PTSD trở nên kéo dài và nghiêm trọng hơn. Khi sử dụng liệu pháp nhận thức tập trung, nhà tâm lý sẽ giúp thân chủ xác định những suy nghĩ và ký ức về tổn thương của mình và các chiến lược đối phó. Từ đó, người mắc PTSD có thể xác định “yếu tố kích hoạt” – những thứ nhắc nhở họ về những gì đã xảy ra trước hoặc trong khi bị tổn thương. Thông qua việc nói lại hoặc viết về tổn thương của mình, thân chủ có thể dần dần đối mặt với bất kỳ tình huống nào mà họ đang lẩn tránh hay sợ hãi.

Giải Mẫn Cảm Và Tái Cấu Trúc Nhận Thức Bằng Chuyển Động Nhãn Cầu (EMDR)

Giải mẫn cảm và tái cấu trúc nhận thức bằng chuyển động nhãn cầu (Eye Movement Desensitisation And Reprocessing – EMDR) giúp giảm bớt những cảm xúc phiền muộn liên quan đến những ký ức đau buồn. Thân chủ sẽ được yêu cầu lựa chọn một hình ảnh trong tâm trí liên quan đến ký ức đau buồn. Thân chủ cũng sẽ phải tập trung vào bất kỳ niềm tin tiêu cực nào về bản thân, hoặc những cảm xúc tiêu cực liên quan đến sự kiện đau buồn. Chuyên gia trị liệu sẽ di chuyển các ngón tay tới lui trước mắt họ và yêu cầu họ theo dõi chuyển động của ngón tay. Đồng thời với đó, nhà trị liệu sẽ hỏi những câu hỏi cụ thể về ký ức tổn thương, chẳng hạn như yêu cầu thân chủ nhớ lại những cảm xúc và cảm giác cơ thể liên quan đến sự kiện sang chấn. Dần dần, chuyên gia trị liệu sẽ hướng dẫn cho họ chuyển dời suy nghĩ hoặc cảm xúc về sự kiện đó sang những suy nghĩ hoặc cảm xúc tích cực hơn.

Nếu bạn cảm thấy mình đang có những triệu chứng của rối loạn căng thẳng sau sang chấn, hãy tới các cơ sở y tế để được thăm khám và chẩn đoán kịp thời, hoặc liên hệ Viện Tâm lý Việt – Pháp qua Hotline: 0977.729.396 để được tư vấn cụ thể. Can thiệp sớm là chìa khóa để cải thiện sức khỏe và chất lượng cuộc sống.

Tham khảo:

[1] Tâm bệnh học. Đặng Hoàng Minh (chủ biên)

[2] Đánh giá hiệu quả điều trị rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) bằng châm cứu phối hợp liệu pháp nhận thức hành vi tâm lý tại tỉnh Thừa Thiên Huế. http://jmp.huemed-univ.edu.vn/BBao/2020/5/PDF_2020m05d012_10_11_19.pdf

[3] Causes – Post-traumatic stress disorder. https://www.nhs.uk/mental-health/conditions/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/causes/

[4] What is Posttraumatic Stress Disorder (PTSD)?. https://www.psychiatry.org/patients-families/ptsd/what-is-ptsd

[5] Rối loạn Căng thẳng sau Sang chấn (PTSD) là gì, và làm thế nào để bạn hồi phục?. https://www.phoenixaustralia.org/wp-content/uploads/2022/10/SYLABA-JOB22-0396_What-is-PTSD_VIETNAMESE_10122022.pdf

[6] Outcomes of Posttraumatic Stress Disorder. https://www.psychiatrist.com/wp-content/uploads/2021/02/15713_outcomes-posttraumatic-stress-disorder.pdf

[7] Điều trị rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD). https://www.phoenixaustralia.org/disaster-hub/wp-content/uploads/2022/06/PTSD-Patient-Treatment-Guide-Vietnamese.pdf

—————————–

Viện Tâm lý Việt – Pháp

Trụ sở chính & Trung tâm trị liệu tại Hà Nội: Số 54 Trần Quốc Vượng, P. Dịch Vọng Hậu, Q. Cầu Giấy

Trung tâm trị liệu tại TP.HCM: Landmark 81 & Landmark Plus, Vinhomes Central Park, 720A Điện Biên Phủ, P. 22, Q. Bình Thạnh

Hotline: 0977.729.396 (Zalo, 24/7)

Email: info@tamlyvietphap.vn

Facebook: https://www.facebook.com/tamlyvietphap.vn