Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Em: Hiểu Để Phát Triển Toàn Diện

Chức năng điều hành là chìa khóa giúp trẻ kiểm soát hành vi, tập trung, ghi nhớ và giải quyết vấn đề hiệu quả.

Chức năng điều hành là một yếu tố quan trọng để xem xét và hỗ trợ trẻ phát triển. Việc hiểu đúng về chức năng điều hành không chỉ giúp cha mẹ, giáo viên cùng trẻ phát triển toàn diện mà còn ngăn ngừa các khó khăn trong học tập và cuộc sống.

Vậy chức năng điều hành phát triển như thế nào theo độ tuổi? Có những cách nào để cải thiện nếu trẻ em gặp vấn đề về chức năng điều hành? Cùng tìm hiểu ngay.

Giới Thiệu Về Chức Năng Điều Hành

Chức năng điều hành (Executive Functions) là một nhóm các quá trình nhận thức bậc cao đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát suy nghĩ, hành vi và cảm xúc của con người. Đây là những kỹ năng cốt lõi giúp trẻ em học cách lập kế hoạch, tổ chức hoạt động, kiểm soát hành vi, đặc biệt là hành vi bốc đồng, điều chỉnh cảm xúc và giải quyết vấn đề.

Các chức năng điều hành không chỉ ảnh hưởng đến kết quả học tập mà còn tác động đến các hoạt động chức năng thường ngày, sự phát triển về mặt tâm lý xã hội của trẻ em.

Chức năng điều hành không phải là một năng lực cố định mà nó phát triển theo thời gian, được phát triển cùng với sự phát triển của cơ thể, thần kinh và được điều chỉnh, rèn luyện thông qua các trải nghiệm sống. Chức năng điều hành liên quan đến sự phát triển của vùng não trán và vùng này sẽ ngày càng hoàn thiện cho đến khi con người đến độ tuổi từ 25 – 30.

>> Tham khảo: Não Bộ Trẻ Phát Triển Đến 90% Trong Giai Đoạn Ấu Thơ

Các Thành Phần Của Chức Năng Điều Hành

Chức năng điều hành không phải là một chức năng đơn lẻ mà bao gồm nhiều lĩnh vực chức năng khác nhau và có liên kết với nhau. Với mỗi lĩnh vực lại chia ra các thành phần nhỏ hơn, tương ứng với các khả năng và bao gồm các kỹ năng tương ứng.

Theo Adele đăng trên trang National Library of Medicine, có thể chia chức năng điều hành thành 5 nhóm chức năng chính như sau:

Trí nhớ làm việc (Working Memory)

Đây là phần căn bản trong chức năng điều hành, chỉ khả năng lưu giữ và thao tác thông tin trong một khoảng thời gian ngắn, giúp trẻ có thể ghi nhớ và thực hiện nhiều bước trong một nhiệm vụ. Trí nhớ làm việc giúp trẻ hiểu nội dung học tập, ghi nhớ hướng dẫn của giáo viên và kết nối các ý tưởng để xây dựng tư duy logic. 

Trí nhớ làm việc được chia thành hai loại chính: trí nhớ làm việc bằng lời nói (verbal working memory), giúp trẻ nhớ thông tin qua ngôn ngữ, và trí nhớ làm việc bằng hình ảnh không gian (visual-spatial working memory), giúp trẻ hình dung và thao tác với thông tin trực quan.

Nếu trẻ gặp khó khăn với trí nhớ làm việc, trẻ có thể dễ quên hướng dẫn của giáo viên, khó tổ chức ý tưởng khi viết bài hoặc gặp trở ngại trong việc thực hiện các bài toán nhiều bước.

>> Tham khảo: Bạn Hiểu Gì Về Trí Nhớ?

Kiểm soát ức chế (Inhibitory Control)

Bên cạnh trí nhớ làm việc, kiểm soát ức chế cũng là một chức năng quan trọng giúp trẻ duy trì sự tập trung và điều chỉnh hành vi. Kiểm soát ức chế giúp trẻ ngăn chặn những phản ứng bốc đồng và duy trì kỷ luật trong học tập cũng như trong các tình huống xã hội.

Phần chức  năng này bao gồm hai khía cạnh chính: kiểm soát sự can thiệp (Interference Control) và kiểm soát phản ứng (Response Inhibition). Kiểm soát sự can thiệp giúp trẻ tránh bị phân tâm bởi những suy nghĩ không liên quan, trong khi kiểm soát phản ứng giúp trẻ kiềm chế những hành động không phù hợp. 

Ví dụ, một đứa trẻ có khả năng kiểm soát tốt sẽ không hét lên trong lớp khi hứng thú mà thay vào đó sẽ giơ tay xin phép phát biểu. Ngược lại, trẻ có vấn đề về kiểm soát ức chế thường gặp khó khăn trong việc tuân theo quy tắc và kiểm soát cảm xúc của mình.

Nhận thức linh hoạt (Cognitive Flexibility)

Đây là chức năng giúp trẻ thay đổi góc nhìn, điều chỉnh hành vi theo hoàn cảnh và thích nghi với những thay đổi trong môi trường. Trẻ có tư Nhận thức linh hoạt sẽ dễ dàng tiếp cận vấn đề theo nhiều cách khác nhau, có khả năng chuyển đổi giữa các nhiệm vụ mà không bị rối loạn và có thể học hỏi từ những trải nghiệm mới. 

Ví dụ, một đứa trẻ có tư duy linh hoạt sẽ tìm nhiều cách khác nhau để giải một bài toán thay vì chỉ bám vào một phương pháp duy nhất. Khả năng này cũng rất quan trọng trong giao tiếp xã hội, vì nó giúp trẻ hiểu được quan điểm của người khác và điều chỉnh cách phản ứng cho phù hợp với từng tình huống.

Tự điều chỉnh (Self-Regulation)

Một phần quan trọng khác của chức năng điều hành là tự điều chỉnh (Self-Regulation), bao gồm khả năng kiểm soát cảm xúc, duy trì động lực và điều chỉnh mức độ tập trung. Trẻ có khả năng tự điều chỉnh tốt thường kiên trì trước những thử thách, không dễ nản lòng khi gặp khó khăn và biết cách kiểm soát trạng thái tâm lý của mình. 

Ví dụ, khi đối mặt với một bài tập khó, trẻ có khả năng tự điều chỉnh sẽ không bỏ cuộc ngay lập tức mà thay vào đó tìm cách tiếp cận khác hoặc nhờ sự giúp đỡ từ giáo viên.

Sự tự điều chỉnh có liên quan chặt chẽ đến kiểm soát ức chế, vì nó giúp trẻ ngăn chặn những hành vi bốc đồng và duy trì sự tập trung vào mục tiêu. Chức năng điều hành này cũng hỗ trợ trẻ trong việc quản lý căng thẳng, duy trì sự bình tĩnh và thích nghi với những thay đổi trong môi trường học tập hoặc xã hội.

Chức năng điều hành bậc cao hơn (Higher-Level Executive Functions)

Ba chức năng kể trên tạo nền tảng cho các chức năng điều hành bậc cao hơn, bao gồm lập kế hoạch (Planning), lý luận (Reasoning) và giải quyết vấn đề (Problem-Solving). Những chức năng này giúp trẻ có thể tổ chức công việc, đặt ra mục tiêu và tìm cách đạt được chúng. 

Trong học tập, trẻ có chức năng điều hành tốt sẽ biết cách lập kế hoạch làm bài tập, sắp xếp thời gian hợp lý và điều chỉnh phương pháp học khi cần thiết.

Quá Trình Phát Triển Chức Năng Điều Hành Theo Độ Tuổi Ở Trẻ

Chức năng điều hành không phát triển ngay từ khi sinh ra mà dần dần được hình thành qua các giai đoạn khác nhau trong quá trình trưởng thành. Sự phát triển này bị ảnh hưởng bởi yếu tố di truyền, môi trường sống, giáo dục và trải nghiệm cá nhân của mỗi trẻ.

• Từ 0-3 tuổi: Đây là giai đoạn sơ khai của chức năng điều hành, khi trẻ bắt đầu học cách kiểm soát cảm xúc, phản ứng với môi trường và hình thành những thói quen đầu tiên. Trẻ nhỏ thường dễ bị phân tâm, chưa thể kiểm soát sự bốc đồng và còn phụ thuộc nhiều vào sự hướng dẫn của người lớn.
• Từ 3-5 tuổi: Trẻ bắt đầu phát triển khả năng làm theo hướng dẫn đơn giản, kiểm soát một phần cảm xúc và học cách chờ đợi. Đây cũng là giai đoạn trẻ bắt đầu thể hiện trí nhớ làm việc qua các trò chơi ghép hình hoặc làm theo chuỗi nhiệm vụ.
• Từ 6-12 tuổi: Các chức năng điều hành phát triển mạnh mẽ, giúp trẻ tổ chức thời gian, lập kế hoạch và duy trì sự tập trung trong học tập. Trẻ có thể tự hoàn thành bài tập về nhà, tham gia các hoạt động nhóm và điều chỉnh cảm xúc khi đối mặt với thử thách.
• Từ 12 tuổi trở lên: Chức năng điều hành tiếp tục phát triển và dần hoàn thiện, giúp trẻ kiểm soát suy nghĩ, lập kế hoạch dài hạn và thích nghi với môi trường phức tạp hơn như học đại học, đi làm hoặc tham gia các hoạt động xã hội độc lập.

Vai Trò Của Chức Năng Điều Hành Trong Sự Phát Triển Của Trẻ

Học tập và thành tích học đường

Chức năng điều hành giúp trẻ tập trung, ghi nhớ thông tin và làm theo hướng dẫn, từ đó nâng cao kết quả học tập. Trẻ có chức năng điều hành tốt có thể tổ chức bài tập, lập kế hoạch học tập hiệu quả và kiểm soát thời gian làm bài.

Ngược lại, trẻ gặp khó khăn về chức năng điều hành có thể bị phân tâm, quên bài tập và gặp khó khăn trong việc hoàn thành nhiệm vụ.

Kiểm soát hành vi và cảm xúc

Chức năng điều hành đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh cảm xúc, giúp trẻ kiên nhẫn, kiểm soát sự bốc đồng và tránh các phản ứng quá mức. Trẻ có chức năng điều hành kém có thể dễ bị kích động, khó kiểm soát tức giận và gặp khó khăn trong các tình huống căng thẳng.

Kỹ năng xã hội

Nhờ chức năng điều hành, trẻ có thể điều chỉnh hành vi phù hợp với từng hoàn cảnh xã hội, hiểu quan điểm của người khác và duy trì mối quan hệ tốt đẹp với bạn bè. Trẻ gặp vấn đề về chức năng điều hành có thể bị cô lập do khó khăn trong việc hợp tác và giao tiếp.

Tính tự lập và khả năng ra quyết định

Chức năng điều hành giúp trẻ tự lập hơn trong việc tổ chức cuộc sống, quản lý thời gian và đưa ra quyết định hợp lý. Điều này không chỉ giúp trẻ thành công trong học tập mà còn chuẩn bị cho sự trưởng thành và phát triển trong tương lai.

Rối Loạn Chức Năng Điều Hành Và Ảnh Hưởng

Trẻ gặp vấn đề về chức năng điều hành có thể có các biểu hiện như khó tập trung, dễ bị phân tâm, gặp khó khăn trong việc lập kế hoạch, kiểm soát cảm xúc kém và phản ứng bốc đồng. Những vấn đề này thường gặp ở trẻ mắc ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý), Rối Loạn Phổ Tự Kỷ, Rối Loạn Lo Âu và các rối loạn phát triển thần kinh khác.

Những ảnh hưởng của rối loạn chức năng điều hành bao gồm:

• Trong học tập: Trẻ gặp khó khăn trong việc tổ chức bài tập, làm theo hướng dẫn và duy trì sự tập trung. Điều này có thể dẫn đến kết quả học tập kém, mất động lực và dễ bị tụt hậu so với bạn bè cùng trang lứa.
• Trong kiểm soát cảm xúc: Trẻ dễ bị kích động, khó kiềm chế cảm xúc và có thể phản ứng mạnh mẽ với những tình huống căng thẳng. Điều này ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp và hình thành các mối quan hệ lành mạnh.
• Trong kỹ năng xã hội: Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc hiểu tín hiệu xã hội, điều chỉnh hành vi phù hợp và duy trì mối quan hệ với bạn bè.
• Trong cuộc sống hàng ngày: Trẻ có thể gặp vấn đề trong việc tổ chức thời gian, hoàn thành nhiệm vụ cá nhân và thích nghi với những thay đổi trong môi trường.

Những vấn đề này thường gặp ở trẻ mắc ADHD, rối loạn phổ tự kỷ, rối loạn lo âu và các rối loạn phát triển thần kinh khác.

>> Xem thêm: Suy Giảm Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Rối Loạn Phát Triển Thần Kinh

>> Xem thêm: Tìm Hiểu Về ADHD Và Rối Loạn Chức Năng Điều Hành

Giúp Trẻ Phát Triển Chức Năng Điều Hành

Đối với phụ huynh

Cha mẹ nên thiết lập thói quen hàng ngày rõ ràng, hướng dẫn trẻ lập kế hoạch và quản lý thời gian. Khuyến khích con tự giải quyết vấn đề thay vì đưa ra giải pháp ngay lập tức. 

Ngoài ra, dạy trẻ kiểm soát cảm xúc qua các kỹ thuật như hít thở sâu hoặc đếm số giúp nâng cao khả năng tự điều chỉnh. Hạn chế thời gian dùng thiết bị điện tử và khuyến khích các hoạt động sáng tạo, trò chơi trí nhớ để cải thiện sự tập trung.

Đối với giáo viên & chuyên viên giáo dục

Giáo viên có thể chia nhỏ nhiệm vụ học tập, sử dụng hình ảnh, sơ đồ tư duy và bài giảng đa dạng để hỗ trợ trẻ tiếp thu. 

Hãy đặt câu hỏi mở giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, đồng thời áp dụng công cụ hỗ trợ như lịch trực quan hay thẻ nhắc nhở để giúp trẻ gặp khó khăn trong chức năng điều hành. Khuyến khích học sinh tự giám sát và đánh giá quá trình học của mình để cải thiện hiệu suất.

Đối với chuyên gia tâm lý học đường

Chuyên gia cần đánh giá chức năng điều hành của trẻ để xác định điểm mạnh, điểm yếu, từ đó tư vấn chiến lược can thiệp phù hợp. Bạn có thể hướng dẫn trẻ kỹ thuật điều chỉnh hành vi, hỗ trợ giáo viên và phụ huynh áp dụng các biện pháp phù hợp tại trường và ở nhà. 

Đặc biệt, việc tham gia các khóa học chuyên sâu lâm sàng về chức năng điều hành ở trẻ cũng giúp bạn có thêm kỹ năng đánh giá và thực hành chuyên sâu về lĩnh vực này.

Để giúp cộng đồng, đặc biệt là những người thực hành trong lĩnh vực can thiệp trẻ đặc biệt, tham vấn và trị liệu tâm lý cho trẻ em, Viện Tâm lý Việt – Pháp kết hợp với Hiệp hội Tâm lý Trẻ em và Vị thành niên Pháp ngữ (APPEA) tổ chức khoá đào tạo về chức năng điều hành đầu tiên tại Việt Nam.

>> Tham khảo khóa đào tạo: Đánh Giá Và Thực Hành Lâm Sàng Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Em

Kết Luận

Chức năng điều hành đóng vai trò thiết yếu trong sự phát triển toàn diện của trẻ. Việc hỗ trợ phát triển những chức năng này từ sớm giúp trẻ có nền tảng vững chắc để thành công trong học tập, cuộc sống và xã hội. Hiểu rõ các khía cạnh của chức năng điều hành giúp cha mẹ, giáo viên và chuyên gia có những phương pháp hỗ trợ phù hợp để trẻ phát triển tốt hơn về mọi mặt.

Tham Khảo

Diamonds, A. (2013). Executive functions. Annual Review of Psychology, 64, 135-168. 

Diamonds, A. (2014). Executive Functions – PMC

Zelazo, P. D., & Carlson, S. M. (2012). Hot and cool executive function in childhood and adolescence: Development and developmental psychopathology. Child Development Perspectives, 6(4), 354-360.