Phản Ứng Phòng Vệ Nơi Công Sở Và Cách Chuyển Hóa Để Phát Triển

Trong môi trường công sở, việc nhận phản hồi hay góp ý là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, thay vì lắng nghe và trao đổi một cách cởi mở, nhiều người lại rơi vào trạng thái phản ứng phòng vệ – cố gắng bảo vệ bản thân bằng cách biện minh, né tránh hoặc đổ lỗi.

Phản ứng này là tự nhiên, nhưng nếu diễn ra thường xuyên, nó có thể làm tổn hại đến mối quan hệ, ảnh hưởng hiệu suất công việc và cản trở chính sự phát triển cá nhân.

Hiểu rõ phản ứng phòng vệ là gì

Phản ứng phòng vệ là phản xạ tâm lý tự nhiên của con người khi cảm thấy bị đe dọa, dù mối đe dọa đó là thể chất hay tinh thần. Khi nhận được phản hồi tiêu cực, não bộ – đặc biệt là vùng hạch hạnh nhân (amygdala) – sẽ phát tín hiệu “nguy hiểm”, khiến ta phản ứng ngay lập tức để bảo vệ bản thân.

Trong môi trường làm việc, phản ứng phòng vệ thường xuất hiện ở ba dạng phổ biến:

• Tránh hành động: giả vờ không biết, trì hoãn hoặc đùn đẩy trách nhiệm.
• Tránh đổ lỗi: biện minh, đổ lỗi cho hoàn cảnh hoặc người khác.
• Tránh thay đổi: phản kháng các ý tưởng mới, bám vào thói quen cũ, từ chối thử nghiệm.

Phản ứng phòng vệ giúp ta tạm thời cảm thấy an toàn, nhưng về lâu dài, nó khiến ta mất khả năng lắng nghe, đóng cửa với phản hồi và bỏ lỡ cơ hội phát triển bản thân.

>> Tham khảo: 7 Bí Quyết Ứng Xử Tinh Tế Trong Môi Trường Làm Việc Hiện Đại

Vì sao con người có xu hướng phản ứng phòng vệ

Từ góc độ tâm lý học, phản ứng phòng vệ là một cơ chế bảo vệ tự nhiên của tâm trí. Khi ta cảm thấy bị chỉ trích hoặc đe dọa, cơ thể sẽ kích hoạt trạng thái “chiến đấu hoặc bỏ chạy”. Ở nơi làm việc, mối đe dọa không phải là nguy hiểm thể chất, mà là cảm giác bị đánh giá, sợ mất vị trí, hay bị hiểu sai.

Một số nguyên nhân thường gặp gồm:

• Thiếu cảm giác an toàn tâm lý: Khi môi trường làm việc thiếu tin tưởng, nhân viên dễ phản ứng phòng vệ trước mọi phản hồi.
• Tự trọng bị tổn thương: Khi ai đó góp ý chạm đến lòng tự tôn, con người dễ biện minh để bảo vệ hình ảnh của mình.
• Áp lực thành tích và cạnh tranh: Khi phải chứng minh năng lực liên tục, ta dễ bị kích thích phản ứng mỗi khi nhận lời phê bình.
• Thiếu kỹ năng giao tiếp và điều tiết cảm xúc: Không phải ai cũng biết cách lắng nghe phản hồi một cách bình tĩnh.

Như vậy, phản ứng phòng vệ không chỉ là hành vi nhất thời, mà phản ánh cơ chế tự bảo vệ sâu bên trong con người – điều cần được nhận diện và điều chỉnh chứ không nên phủ nhận.

Hậu quả của phản ứng phòng vệ nơi công sở

Trong môi trường làm việc, phản ứng phòng vệ có thể ảnh hưởng tiêu cực đến cả cá nhân lẫn tập thể.

Với cá nhân

• Làm giảm khả năng tiếp nhận và học hỏi từ phản hồi.
• Khiến bản thân bị cô lập, mất kết nối với đồng nghiệp.
• Dễ mắc kẹt trong vùng an toàn, ngại thay đổi và không tiến bộ.

Với tổ chức

• Gây hiểu lầm, làm gián đoạn giao tiếp giữa các thành viên.
• Ảnh hưởng đến tinh thần hợp tác và hiệu quả làm việc nhóm.
• Hạn chế sự phát triển của văn hóa phản hồi cởi mở – yếu tố quan trọng của một tổ chức hiện đại.

Nếu không được nhận diện và xử lý, phản ứng phòng vệ có thể âm thầm phá vỡ niềm tin, khiến người lao động đánh mất sự gắn kết và động lực làm việc lâu dài.

>> Tham khảo: Văn Hóa Im Lặng Trong Công Sở Và Những Hệ Quả Khó Lường

Cách nhận biết và chuyển hóa phản ứng phòng vệ

Không ai có thể loại bỏ hoàn toàn phản ứng phòng vệ, nhưng chúng ta có thể học cách nhận diện và điều chỉnh nó. Dưới đây là một số chiến lược giúp bạn rèn luyện khả năng phản ứng tích cực hơn với phản hồi:

1. Tập trung vào giá trị và đam mê

Thay vì để cảm xúc chi phối, hãy nhớ về những giá trị và niềm tin cốt lõi của bản thân. Khi bạn vững vàng về điều mình tin tưởng, bạn sẽ ít bị lung lay bởi những lời phê bình.

2. Xem phản hồi là cơ hội phát triển

Phản hồi, dù tích cực hay tiêu cực, đều là “quà tặng” giúp bạn nhìn lại chính mình. Người dám góp ý thường là người tin tưởng bạn có khả năng thay đổi.

3. Nuôi dưỡng tư duy phát triển

Đừng sợ sai. Sai lầm là điều tất yếu trên hành trình học hỏi. Khi xem thất bại như bài học, bạn sẽ thấy phản hồi chỉ là chất xúc tác giúp bản thân tiến bộ hơn.

4. Dành thời gian để phản ứng có ý thức

Nếu cảm thấy căng thẳng trong một cuộc trao đổi, hãy tạm dừng vài giây để hít thở sâu, rồi mới trả lời. Bạn có thể nói: “Mình cần thời gian để suy nghĩ thêm về điều này.”

5. Sử dụng ngôn ngữ “Tôi” thay vì “Bạn”

Cách nói “Tôi thấy hơi khó chịu khi nghe điều đó” giúp cuộc trò chuyện nhẹ nhàng hơn so với “Bạn làm tôi khó chịu”. Việc thay đổi cách nói giúp giảm xung đột và tăng khả năng lắng nghe.

6. Nhận diện tác nhân kích hoạt

Quan sát bản thân để nhận biết khi nào bạn dễ bị phòng vệ: khi bị phê bình công khai, khi bị so sánh, hay khi ai đó dùng giọng điệu chỉ trích. Nhận biết được tác nhân giúp bạn chủ động kiểm soát phản ứng.

7. Giả định thiện chí từ người đối diện

Đôi khi người khác không giỏi diễn đạt, khiến lời góp ý nghe có vẻ gay gắt. Hãy giả định rằng họ có ý tốt và muốn giúp bạn phát triển, thay vì xem họ là đối thủ.

8. Tránh cá nhân hóa phản hồi

Hãy tách biệt giữa “phê bình hành vi” và “đánh giá con người”. Người khác góp ý về cách bạn làm việc, chứ không phải phủ định giá trị cá nhân của bạn.

9. Thực hành lòng trắc ẩn với bản thân

Ai cũng từng phản ứng phòng vệ, và điều đó không có nghĩa bạn yếu đuối. Hãy đối xử với bản thân bằng sự tử tế, tha thứ cho những lúc mất kiểm soát, và coi đó là cơ hội để học cách bình tĩnh hơn lần sau.

10. Thừa nhận trách nhiệm

Nếu nhận ra mình đã phản ứng quá mức, hãy chủ động xin lỗi và chịu trách nhiệm. Sự thành thật giúp khôi phục niềm tin và khiến bạn được tôn trọng hơn.

>> Tham khảo: Chương Trình Tâm Lý Doanh Nghiệp – Giải Pháp Chăm Sóc Nhân Sự Toàn Diện

Hướng đến văn hóa phản hồi lành mạnh trong tổ chức

Một môi trường làm việc lý tưởng không phải là nơi không có mâu thuẫn, mà là nơi mỗi người cảm thấy an toàn để nói thật và lắng nghe thật. Khi mỗi cá nhân biết kiểm soát phản ứng phòng vệ, tổ chức sẽ hình thành văn hóa phản hồi tích cực – nơi mọi người có thể học hỏi, chia sẻ và cùng nhau tiến bộ.

Lãnh đạo và quản lý cũng đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng văn hóa này. Họ cần tạo điều kiện để nhân viên được lắng nghe, được phản hồi trong không gian tôn trọng, và được nhìn nhận như những người đang học hỏi, chứ không phải bị đánh giá.

Kết luận

Phản ứng phòng vệ là phản xạ tự nhiên của con người khi cảm thấy bị đe dọa hoặc tổn thương. Tuy nhiên, việc nhận diện và học cách điều chỉnh nó sẽ giúp chúng ta trở nên trưởng thành hơn, bình tĩnh hơn và làm việc hiệu quả hơn.

Bằng việc tập trung vào giá trị bản thân, nuôi dưỡng tư duy phát triển và rèn luyện khả năng lắng nghe, mỗi người có thể chuyển hóa phản ứng phòng vệ thành cơ hội để hoàn thiện mình.
Khi đó, chúng ta không chỉ xây dựng được mối quan hệ hài hòa trong công việc, mà còn góp phần tạo nên một văn hóa công sở tích cực, nhân văn và bền vững.

Reference

Ashforth, B. E., & Lee, R. T. (1990). Defensive behavior in organizations: A preliminary model. Human Relations, 43(7), 621–648. https://doi.org/10.1177/001872679004300702

Between Sessions. (2022, April 5). Reducing defensiveness. https://www.betweensessions.com/wp-content/uploads/2022/04/Reducing-Defensiveness_040522_ad.pdf

Verywell Mind. (2024, March 15). How to stop being defensive. https://www.verywellmind.com/how-to-stop-being-defensive-7187366