Nếu bạn có xu hướng nhìn thấy khuôn mặt trong những vật vô tri vô giác xung quanh mình như khuôn mặt cau có của ngôi nhà, quả bóng bowling ngạc nhiên, hay quả táo nhăn nhó, thì bạn không đơn độc đâu.
Face Pareidolia – Ảo giác khuôn mặt, là hiện tượng nhìn thấy khuôn mặt trong những đồ vật hàng ngày, liên quan tới cách mà não bộ của chúng ta được kết nối. Nghiên cứu từ UNSW Sydney đã cho thấy chúng ta xử lí những gương mặt “giả” này bằng cách sử dụng các cơ chế thị giác của não bộ thường dùng do những khuôn mặt thật.

Vì sao có Ảo giác khuôn mặt?
Tiến sĩ và trưởng nhóm nghiên cứu Colin Palmer đến từ Trường Khoa học Tâm lí UNSW, nói rằng việc nhìn thấy khuôn mặt trong những vật thể hàng ngày là phổ biến.
“Một đặc điểm nổi bật của những đồ vật này là chúng không chỉ giống với các gương mặt, mà chúng còn có thể truyền tải tính cách hay ý nghĩa xã hội. Ví dụ như, bạn có thể thấy những ô cửa sổ của ngôi nhà có hai mắt đang nhìn mình, và quả ớt chuông như có một gương mặt vui vẻ.”
Nhưng tại sao Ảo giác khuôn mặt lại xảy ra? Tiến sĩ Palmer trả lời rằng chúng ta cần xem xét những gì liên quan đến nhận thức khuôn mặt. Mặc dù gương mặt của con người đều khác nhau, nhưng chúng ta đều có những đặc điểm chung, như là sự sắp xếp khoảng cách giữa mắt và miệng.
Những đặc điểm khuôn mẫu cơ bản để xác định gương mặt con người là thứ gì đó não bộ của chúng ta đặc biệt tương thích, và thường là thứ thu hút sự chú ý của ta tới các vật thể có hình khuôn mặt. Nhưng nhận thức khuôn mặt không chỉ là về cách nhận biết sự tồn tại của khuôn mặt. Chúng ta còn cần nhận dạng người đó là ai, và đọc thông tin từ gương mặt của họ, như là liệu họ có đang chú ý tới ta hay không, và liệu họ đang vui hay đang buồn.
Tiến sĩ Palmer nói rằng quá trình này dựa vào các bộ phận của não bộ chuyên dùng để trích xuất những loại thông tin từ những gì nhìn thấy. Trong nghiên cứu tại UNSW, các nhà nghiên cứu đã kiểm tra xem liệu các cơ thế tương tự trong não bộ có trích ra những thông tin xã hội quan trọng, khi một người nhìn một người khác so với khi có ảo giác khuôn mặt (face pareidolia).
Họ kiểm tra điều này bằng cách sử dụng quá trình được biết như ‘sự thích nghi cảm giác’, một loại ảo ảnh thị giác trong đó nhận thức của một người bị ảnh hưởng bởi những gì họ mới nhìn thấy.
“Ví dụ nếu bạn được liên tục cho xem các bức ảnh của những gương mặt đang nhìn sang phía bên trái, nhận thức của bạn sẽ thực sự thay đổi theo thời gian để những gương mặt đó có vẻ như nhìn về phía bên phải nhiều hơn so với thực tế.”
“Có minh chứng rằng điều này phản ánh một loại quá trình thích ứng trong não bộ, nơi mà các tế bào liên quan tới việc phát hiện hướng nhìn thay đổi độ nhạy khi chúng ta liên tục tiếp xúc với những khuôn mặt có hướng nhìn nhất định.”
Ví dụ, những người được liên tục tiếp xúc với gương mặt nhìn về phía bên trái, khi xuất hiện gương mặt nhìn thẳng về phía họ, họ nói rằng đôi mắt của người kia đang có vẻ như nhìn sang bên phải. Tiến sĩ Palmer cho biết hiện tượng này đã được ghi lại trong các nghiên cứu trước đây.
Ông nói: “Chúng tôi tìm ra rằng việc tiếp xúc nhiều lần với những khuôn mặt ảo truyền tải một hướng chú ý cụ thể (như là đồ vật có vẻ như đang ‘nhìn sang bên trái’) gây ra sự thay đổi trong nhận thức về phía gương mặt con người đang nhìn,”
“Đây là minh chứng về sự trùng lặp trong các cơ chế thần kinh hoạt động khi chúng ta trải qua ảo giác khuôn mặt và khi ta nhìn vào gương mặt của con người thật.”
Điều này có nghĩa là gì, các nhà nghiên cứu nói rằng nếu bạn cảm thấy như đồ vật gây ảo giác khuôn mặt đang nhìn bạn, hay truyền tải những dạng cảm xúc, “Có thể là vì đặc điểm của đồ vật đang kích hoạt các cơ chế trong não của bạn được thiết kế để đọc loại thông tin này từ gương mặt con người.”
Vì vậy ảo giác khuôn mặt có thể là một dạng ảo ảnh thị giác. Chúng ta biết rằng đồ vật thực ra không có ý thức, nhưng ta không thể ngừng nhìn nó như có các đặc điểm tinh thần như ‘hướng nhìn’ vì các cơ chế trong hệ thống thị giác của ta hoạt động khi chúng phát hiện một vật thể với các đặc điểm cơ bản giống như khuôn mặt.
Lợi thế tiến hoá
Tiến sĩ Palmer nghĩ rằng ảo giác khuôn mặt (Face Pareidolia) là thành quả của sự tiến hoá của con người. Nhận thấy rằng các nghiên cứu đã quan sát hiện tượng này ở loài khỉ, cho thấy chức năng não này đã được di truyền từ những động vật linh trưởng.
“Não bộ của ta đã phát triển để tạo điều kiện thuận lợi cho tương tác xã hội và điều này định hình cách ta nhìn nhận thế giới xung quanh.”
Đây là một lợi thế tiến hoá để trở nên thực sự giỏi hay thực sự hiệu quả trong việc phát hiện gương mặt, nó rất quan trọng đối với chúng ta về mặt xã hội. Điều này còn quan trọng trong việc phát hiện thú săn mồi. Dù vậy nếu bạn được tiến hoá để trở nên giỏi trong việc phát hiện gương mặt, điều này có thể dẫn tới nhận diện sai, khi mà bạn thấy các khuôn mặt không thực sự ở đó.
Ngoài việc xác nhận cách bộ não của chúng ta đối phó như thế nào, nghiên cứu cũng đặt ra những nghi vấn mới về sự hiểu biết của ta về các rối loạn nhận thức liên quan tới nhận diện khuôn mặt.
“Việc hiểu về nhận thức khuôn mặt là quan trọng khi bạn xem xét các tình trạng hay đặc điểm như Chứng không nhận diện mặt (Face Prosopagnosia), và tự kỉ, điều này có thể bao gồm những khó khăn trong việc đọc thông tin từ gương mặt của mọi người, như trạng thái cảm xúc của họ,” Tiến sĩ Palmer nói.
“Và mục tiêu lâu dài hơn của các nghiên cứu này là để hiểu rõ cách những khó khăn trong nhận thức khuôn mặt và hoạt động xã hội hàng ngày có thể xảy đến như thế nào.”
Sau đó, các nhà nghiên cứu có thể điều tra chi tiết hơn những cơ chế cụ thể của não bộ liên quan tới việc ‘đọc’ thông tin xã hội từ gương mặt của một người, và liệu những cơ chế này có thể hoạt động khác nhau ở những người khác hay không.

Nguồn bài: Why the brain is programmed to see faces in everyday objects – UNSW Newsroom