Cơn Giận Dữ – Một “Sắc Thái Khác” Của Trầm Cảm Ở Trẻ Vị Thành Niên

Chúng ta thường nghĩ rằng người bị trầm cảm sẽ có biểu hiện buồn bã hoặc “xuống tinh thần” trong một thời gian dài. Nhưng trẻ em và trẻ vị thành niên mắc trầm cảm cũng có thể  bộc lộ sự cáu kỉnh hoặc tức giận trong phần lớn thời gian. Một số trẻ trầm cảm biểu hiện sự cáu kỉnh thay vì buồn bã. Một số khác lại có cả hai trạng thái xen kẽ giữa buồn rầu và dễ nổi nóng.

Vì tuổi thiếu niên vốn dĩ thường hay bộc lộ sự cáu kỉnh và nổi loạn, vậy làm sao bạn biết được sự cáu kỉnh của con mình có thể liên quan đến trầm cảm hay không? Hãy cùng tìm hiểu trong bài viết sau đây.

Cơn Giận Và Trầm Cảm Ở Trẻ Vị Thành Niên

“Những gì chúng tôi thấy ở trẻ nhỏ và thanh thiếu niên là các em luôn cảm thấy khó chịu hoặc căng thẳng,” tiến sĩ Lauren Allerhand, nhà tâm lý lâm sàng tại Child Mind Institute giải thích. “Các em luôn có vẻ bực bội nhẹ, như đang sôi sục bên trong.”

Ở một số trẻ, sự cáu giận thay thế cho tâm trạng trầm buồn – được cho là dấu hiệu đặc trưng của trầm cảm. Ở những trẻ khác, cơn cáu giận cũng xuất hiện cùng lúc với cảm giác buồn bã. “Thường thì tôi thấy trẻ trải qua cả hai,” tiến sĩ Allerhand nói thêm. “Giống như không thể cảm nhận được cảm xúc tích cực. Các em dao động giữa sự cáu giận và tâm trạng buồn bã dai dẳng.”

Tiến sĩ Allerhand lưu ý rằng phụ huynh nên biết rằng cơn giận có thể là một “cảm xúc thứ cấp”. Điều đó có nghĩa là với một số người — cả trẻ em và người lớn — cảm giác giận dữ dễ xuất hiện hơn là cảm giác mất mát hay đau khổ. “Tâm điểm của cơn giận thường hướng ra ngoài,” bà nói, nên dễ giận người khác hơn là thừa nhận những cảm xúc tiêu cực rất đau đớn bên trong. Vì vậy, trẻ đang trải qua nỗi buồn sâu sắc có thể biểu hiện bằng cơn giận.

>> Tham khảo: Tìm Hiểu 3 “Chế Độ” Trầm Cảm Ở Trẻ Vị Thành Niên

Một Vài Kết Quả Nghiên Cứu Về Sự Giận Dữ Và Trầm Cảm Ở Trẻ Vị Thành Niên

Trong bài nghiên cứu về “Tâm trạng cáu giận như một triệu chứng của trầm cảm ở trẻ vị thành niên: Tỷ lệ phổ biến, đặc điểm phát triển và các mối liên hệ lâm sàng”được đăng tải tại PMC, Tiến sĩ Tâm thần học Argyris Stringaris (và cộng sự, năm 2013) có kết luận rằng: 

DSM-IV và DSM-5 xem cơn cáu kỉnh mang tính chu kỳ (episodic irritability) có giá trị tương đương với tâm trạng trầm buồn (low mood) – là một trong những tiêu chí chủ đạo trong chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em và thanh thiếu niên. Tuy nhiên, bằng chứng ủng hộ vai trò của cáu kỉnh như một tiêu chí chính trong trầm cảm ở nhóm tuổi này vẫn còn hạn chế.

Trong mẫu nghiên cứu cộng đồng gồm trẻ từ 9 đến 16 tuổi, phần lớn trẻ trầm cảm có biểu hiện cáu kỉnh theo chu kỳ cũng đồng thời có tâm trạng trầm buồn. Hơn nữa, tỷ lệ cáu kỉnh ở trẻ trầm cảm nhỏ tuổi không cao hơn so với trẻ lớn tuổi như nhiều người quan niệm.

Các bé trai có trầm cảm có khả năng thể hiện cáu kỉnh theo chu kỳ cao hơn đáng kể so với các bé gái có trầm cảm, và biểu hiện cáu kỉnh này cho thấy nhóm trẻ này có nguy cơ cao mắc kèm các rối loạn hành vi gây rối (disruptive behavior disorders).

Những phát hiện này ủng hộ việc giữ lại cáu kỉnh theo chu kỳ như một triệu chứng phụ trong chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em, nhưng không nên coi đây là tiêu chí đánh giá chính cho các rối loạn khí sắc ở trẻ. Sự hiện diện của cáu kỉnh theo chu kỳ nên khiến các nhà lâm sàng chú ý đến khả năng trẻ bị trầm cảm, đặc biệt là ở các bé trai, và nó cũng là dấu hiệu cảnh báo nguy cơ mắc đồng thời các vấn đề về hành vi chống đối hoặc hành vi gây rối.

Ở một nghiên cứu khác của Jennifer Jackson (và công sự, năm 2011) về “Biểu hiện cơn giận ở thanh thiếu niên bị trầm cảm: Vai trò của môi trường gia đình” đưa ra các nhận định như sau:

Các bạn thanh thiếu niên bị trầm cảm có xu hướng dễ nổi giận hơn, nhưng điều này không xuất phát từ những lý do rõ ràng từ bối cảnh. Họ có thể tức giận trong một môi trường yên ắng, nơi cha mẹ không hề nóng nảy, hoặc phản ứng rất mạnh với cha dù trước đó không có mâu thuẫn. Cơn giận lúc này giống như một phản ứng phòng vệ – cơ thể căng thẳng, nhịp tim tăng, giống như đang sẵn sàng “chiến đấu”, dù không có mối đe dọa thực sự.

Trong khi đó, những thanh thiếu niên khỏe mạnh lại biết khi nào nên phản ứng và khi nào nên kiềm chế. Họ thường nổi giận hơn trong môi trường an toàn (như gia đình ít khi cãi vã), và phản ứng nhẹ nhàng hơn nếu cha mẹ vốn thường xuyên nổi nóng – vì họ đã quen hoặc cảm thấy khó chia sẻ cảm xúc.

Phát hiện từ nghiên cứu này cho thấy: Tức giận thất thường có thể là một phần của trầm cảm, nhất là khi nó diễn ra không phù hợp với hoàn cảnh. Điều này rất quan trọng với cha mẹ và người chăm sóc. Thay vì chỉ nhìn vào nỗi buồn, hãy chú ý đến những cơn giận vô cớ, bộc phát, khác thường của con trẻ – vì đó có thể là dấu hiệu trẻ đang gặp khó khăn về mặt cảm xúc.

Dấu Hiệu Của Sự Cáu Giận Liên Quan Đến Trầm Cảm Sẽ Như Thế Nào?

Có nhiều nguyên nhân khiến trẻ và thanh thiếu niên cáu giận hoặc tức giận. Vậy làm sao biết những tâm trạng tiêu cực này có thể liên quan đến trầm cảm?

Sự cáu giận vô cớ diễn ra thường xuyên

Chúng ta thường cho rằng thanh thiếu niên sẽ có lúc cáu gắt, nhất là khi bị yêu cầu làm việc họ không muốn, như đặt điện thoại xuống và tham gia bữa cơm gia đình. Nhưng loại cáu giận hay tức giận này chỉ xảy ra gián đoạn, có nguyên nhân kích thích cụ thể.

“Tuy nhiên, nếu cáu giận là trạng thái chính của thanh thiếu niên, không chỉ ở nhà mà còn ở trường hay nơi khác, rất có thể là biểu hiện của rối loạn tâm trạng chứ không phải hoàn cảnh môi trường,” tiến sĩ Allerhand nói.

Sự cáu giận đi kèm các triệu chứng trầm cảm khác

Ngoài tâm trạng trầm cảm hoặc cáu giận, để xác định được dấu hiệu trầm cảm, trẻ phải có ít nhất 3 – 4 dấu hiệu trong số các dấu hiệu sau:

• Mất hứng thú với các hoạt động từng yêu thích
• Cảm giác vô giá trị, nói những điều tiêu cực về bản thân
• Mất năng lượng, cảm thấy mệt mỏi hoặc lười biếng
• Khó tập trung hoặc khó đưa ra quyết định
• Tăng hoặc giảm cân, thay đổi khẩu vị
• Khó ngủ hoặc ngủ quá nhiều
• Nghĩ về hoặc cố gắng tự tử

Nếu cáu giận đi kèm năng lượng cao, có thể do rối loạn lo âu:

Sự cáu giận với năng lượng cao có thể là dấu hiệu của rối loạn lo âu. Trầm cảm thường đi kèm năng lượng thấp. Vì thế, khi cáu giận đi cùng những biểu hiện lo lắng nhiều, tiến sĩ Allerhand cho rằng khả năng cao là rối loạn lo âu. Trong một số trường hợp, nó có thể là dấu hiệu của rối loạn lưỡng cực. “Tôi sẽ nghĩ đến lo âu trước, trừ khi có tiền sử gia đình rõ ràng về rối loạn lưỡng cực hoặc dấu hiệu đặc biệt, vì rối loạn lưỡng cực ít phổ biến hơn,” bà nói.

Nếu cáu giận dữ dội, có thể là Rối loạn điều hòa Tâm trạng muốn gây rối (DMDD):

Khi trẻ thường xuyên có các cơn bùng nổ tức giận dữ dội, gần như không có nguyên nhân rõ ràng, các em có thể mắc một rối loạn mới gọi là rối loạn điều hòa cảm xúc phá hoại (Disruptive Mood Dysregulation Disorder – DMDD). “Đó là những trẻ từ không đến có thể tức giận dữ dội, ném đồ vật, đánh người — những cơn giận dữ lớn,” tiến sĩ Allerhand nói.

Sự cáu giận do trầm cảm thường là trạng thái căng thẳng liên tục, dễ nổi nóng hoặc gắt gỏng về lời nói. DMDD thường xuất hiện trước 10 tuổi, nhưng không được chẩn đoán ở trẻ dưới 6 tuổi vì cơn giận dữ xuất hiện khá phổ biến ở trẻ nhỏ.

Nên Làm Gì Nếu Bạn Lo Lắng Về Biểu Hiện Cáu Giận Ở Con Em Mình?

Nếu bạn nghi ngờ sự cáu giận hoặc giận dữ của trẻ có thể là dấu hiệu của trầm cảm, một số lời gợi ý chúng tôi có thể gửi đến bạn có thể kể đến như sau:

Nói chuyện với trẻ về cảm xúc của mình

Nếu con bạn thường xuyên cáu giận, có thể có điều gì đó gây stress cho trẻ. Nên bắt đầu bằng một cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, mở đầu bằng câu hỏi như: “Gần đây con cảm thấy thế nào? Mẹ nhận thấy mọi việc có vẻ khó khăn với con.” Hãy lắng nghe và xác nhận cảm xúc của trẻ, đừng vội vàng đưa ra giải pháp trừ khi trẻ yêu cầu.

Nếu trẻ không muốn nói chuyện lần đầu, hãy kiên nhẫn

Phụ huynh nên thể hiện sẵn sàng lắng nghe mỗi ngày để trẻ cảm thấy thoải mái mở lòng khi sẵn sàng. Không nên biến việc này thành cuộc đấu tranh quyền lực, nếu không trẻ sẽ không bao giờ muốn chia sẻ.

>> Xem thêm: Làm Gì Khi Trẻ Vị Thành Niên Im lặng Và Xa Cách Hậu Chẩn Đoán Trầm Cảm

Nếu cáu giận là kết quả của hoàn cảnh phù hợp, hãy quan sát thêm

Nếu cáu giận của trẻ chỉ xảy ra khi bị yêu cầu làm việc không thích, hoặc chỉ buổi sáng mà chiều lại vui vẻ, đó không phải dấu hiệu của rối loạn tâm trạng. Nếu cáu giận là kết quả của một bối cảnh phù hợp và không xảy ra liên tục, bạn hãy mở rộng lòng bao dung và quan sát thêm tiến trình của con. Hãy tránh những câu nói như “Con thật bất kính” hay “Con không được nói chuyện như thế với mẹ,” vì những lời đó sẽ làm tăng hành vi này.

Hãy ghi nhận những hành vi tích cực của trẻ

Hãy chú ý và ghi nhận những hành vi tích cực của trẻ, dù là nhỏ nhất. Khi trẻ cố gắng tự dọn đồ chơi, giúp đỡ bạn bè hay giữ bình tĩnh trước tình huống khó chịu, cha mẹ nên kịp thời khen ngợi và thể hiện sự trân trọng. Việc này không chỉ củng cố hành vi tốt mà còn giúp trẻ cảm nhận được sự công nhận và khích lệ, từ đó phát triển lòng tự tin và cảm giác an toàn trong mối quan hệ với người lớn.

Nếu chỉ xảy ra ở nhà, thường không cần quá lo lắng

Ngay cả khi trẻ cáu giận nhiều ở nhà nhưng vui vẻ ở trường hay nơi khác, đó có thể chỉ là sự khó chịu bình thường. Thanh thiếu niên thường trút giận vào cha mẹ vì đây là nơi an toàn nhất. Đó là vì cha mẹ kiểm soát nhiều khía cạnh cuộc sống trẻ, nên dễ trở thành “đích ngắm” của sự cáu giận.

Khi Nào Cần Tìm Đến Chuyên Gia Tâm Lý

Nếu sự cáu kỉnh và giận dữ của trẻ là một mẫu hành vi kéo dài hàng ngày,  từ 2 tuần trở lên, và xảy ra cả ở ngoài gia đình, bạn nên tham khảo ý kiến chuyên gia tâm lý. Đặc biệt khi được phát hiện sớm, trầm cảm rất dễ điều trị.

Phương pháp điều trị bao gồm thuốc và các liệu pháp hành vi nhận thức chuyên biệt, giúp trẻ học cách đối phó với cảm xúc khó khăn.

Kết Luận 

Bức tranh tổng thể về trầm cảm ở thanh thiếu niên là điều dễ khiến cả phụ huynh và trẻ cảm thấy hoang mang. Ở một giai đoạn vốn đã nhiều biến động, đầy ắp những trải nghiệm mới và cảm xúc chưa từng có, nếu trầm cảm xuất hiện thì trẻ có thể cảm thấy lạc lối và bất lực trong việc tìm kiếm sự trợ giúp.

Điều vô cùng quan trọng là cha mẹ và người chăm sóc cần nhạy cảm với những thay đổi nhỏ tưởng chừng không đáng kể, vì khi chúng xuất hiện đồng thời, chúng có thể phản ánh một điều gì đó sâu sắc hơn.

Tài liệu tham khảo:

Caroline Miller. Depression and anger. Child Mind Institute. https://childmind.org/article/depression-and-anger/ 

Argyris Stringaris, Barbara Maughan, William S Copeland, E Jane Costello, Adrian Angold. (2013). Irritable Mood as a Symptom of Depression in Youth: Prevalence, Developmental, and Clinical Correlates in the Great Smoky Mountains Study.  Published in J Am Acad Child Adolesc Psychiatry. 2013 Aug;52(8):831–840. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3728563/ 

Jennifer Jackson, Peter Kuppens, Lisa B Sheeber, Nicholas B Allen. (2011). Expression of anger in depressed adolescents: The role of the family environment. Published in final edited form as: J Abnorm Child Psychol. 2011 Apr;39(3):463–474 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5553200/