Suy Giảm Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Rối Loạn Phát Triển Thần Kinh

Chức năng điều hành (Executive Function – EF) đóng vai trò quan trọng trong khả năng kiểm soát hành vi, suy nghĩ và cảm xúc của trẻ. Chức năng điều hành có thể bị suy giảm ở nhiều rối loạn phát triển thần kinh ở trẻ em như Rối loạn Phổ Tự Kỷ (ASD), Rối loạn Tăng Động Giảm Chú Ý (ADHD) hay Rối loạn Học Tập Đặc Thù (SLD).

Hiểu rõ mối quan hệ giữa chức năng điều hành và các rối loạn này củng cố thêm các kiến thức về đánh giá và hỗ trợ những trẻ thuộc nhóm thần kinh khác biệt hiệu quả hơn.

Mối Liên Hệ Giữa Chức Năng Điều Hành Và Rối Loạn Phát Triển Thần Kinh Ở Trẻ

Chức năng điều hành là tập hợp các kỹ năng nhận thức cấp cao giúp con người kiểm soát hành vi, tư duy linh hoạt để đạt được mục tiêu. EF bao gồm các năng lực chính như:

• Trí nhớ làm việc: Lưu trữ và xử lý thông tin trong thời gian ngắn.
• Kiểm soát ức chế: Khả năng ngăn chặn các phản ứng bốc đồng, kiểm soát sự tập trung.
• Nhận thức linh hoạt: Thay đổi tư duy và thích ứng với tình huống mới.
• Lập kế hoạch và tổ chức: Sắp xếp công việc để đạt mục

Tìm hiểu chi tiết các thành phần của chức năng điều hành tại đây: Tổng quan về chức năng điều hành ở trẻ em

Hiện nay, có sự đồng thuận rộng rãi rằng chức năng điều hành thường bị suy giảm ở nhiều rối loạn phát triển thần kinh khác nhau. (Bausela Herreras et al., 2019; Pennington & Ozonoff, 1996). 

Trong một số trường hợp, sự suy giảm chứng năng điều hành có thể là triệu chứng cốt lõi của các rối loạn phát triển thần kinh (hay nhóm thần kinh khác biệt). Trong khi ở các trường hợp khác, suy giảm chức năng điều hành liên quan đến những khiếm khuyết cụ thể giúp xác định các phân nhóm của rối loạn phát triển thần kinh.

Tuy nhiên cần lưu ý, không phải trẻ nào có kết quả đánh giá chậm phán ứng ở EF cũng được nhận định sẽ gặp các rối loạn phát triển nhận thức.

Suy Giảm Chức Năng Điều Hành Trong Các Rối Loạn Phát Triển Thần Kinh 

Đối với Rối loạn Tăng động giảm chú ý (ADHD)

Suy giảm khả năng kiểm soát ức chế, đặc biệt là phần kiểm soát phản ứng, được xem là một trong những khiếm khuyết cốt lõi chức năng điều hành của trẻ ADHD. Từ đó, trẻ thuộc nhóm ADHD thường có nguy cơ khó khăn trong việc phát triển các khả năng điều chỉnh cảm xúc, tổ chức và kiểm soát hành vi xã hội. 

Ngoài ra, trẻ có ADHD còn gặp khó khăn với trí nhớ làm việc, và phần kiểm soát can thiệp (kiểm soát chú ý) trong EF, dẫn đến kém phát triển khả năng phân bổ sự chú ý và lập kế hoạch trong cuộc sống và học tập. 

Không chỉ các EF “lạnh” (khả năng tư duy logic, phân tích), trẻ ADHD cũng bị suy giảm EF “nóng” (liên quan đến cảm xúc và động lực), như khả năng ra quyết định kém, khó kiên nhẫn chờ đợi phần thưởng và dễ bị ảnh hưởng bởi các kích thích bên ngoài (Bora & Pantelis, 2016; Groen et al., 2013).

>> Tham khảo: Rối Loạn Chức Năng Điều Hành Và Tăng Động Giảm Chú Ý (ADHD)

Đối với Rối loạn phổ Tự kỷ (ASD)

Khó khăn trong tất cả các lĩnh vực của chức năng điều hành có liên quan đến mức độ cao hơn của các đặc điểm ASD. Trong đó, trẻ có ASD thường có sự suy giảm đáng kể trong các khía cạnh như tính linh hoạt nhận thức, lập kế hoạch và kiểm soát ức chế. 

Những suy giảm chức năng điều hành này góp phần vào các đặc điểm điển hình của ASD như hành vi cứng nhắc, khó thích nghi với thay đổi và khó khăn trong giao tiếp với người khác (Jiménez-Figueroa et al., 2017).

Đối với Rối loạn Học tập đặc thù (SLD)

Trẻ mắc SLD, đặc biệt là chứng khó đọc (dyslexia), gặp khó khăn trong các lĩnh vực của EF như lập kế hoạch, trí nhớ làm việc, kiểm soát chú ý và ức chế dung nạp thông tin không cần thiết.

Đối với Rối loạn Trí tuệ (ID)

Những trẻ gặp rối loạn trí tuệ thường có năng lực điều hành thấp hơn so với những trẻ có cùng độ tuổi sinh học nhưng không có ID. Những suy giảm này ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của chức năng điều hành như lập kế hoạch, kiểm soát chú ý và khả năng điều chỉnh hành vi.

Đối với Rối loạn Phát triển ngôn ngữ (DLD)

Chức năng điều hành có vai trò nền tảng trong việc phát triển ngôn ngữ. Do đó, trẻ có DLD không chỉ gặp khó khăn về ngôn ngữ mà còn bị suy giảm ở nhiều khía cạnh của chức năng điều hành, bao gồm kiểm soát ức chế hành vi, trí nhớ làm việc – cụ thể là phần trí nhớ làm việc bằng lời nói (verbal working memory), và khả năng kiểm soát, điều chỉnh sự chú ý. 

Đối với Rối loạn Phối hợp phát triển (DCD)

Trẻ mắc DCD có thể suy giảm ở trí nhớ làm việc (đặc biệt là trí nhớ làm việc trong không gian thị giác), kiểm soát ức chế, tính linh hoạt và lập kế hoạch hành động trong chức năng điều hành. 

Một số bằng chứng còn cho thấy trẻ DCD có độ nhạy cao với phần thưởng tức thì, dẫn đến khả năng ra quyết định kém trong các tình huống cảm xúc.

*Lưu ý: Những người thuộc nhóm thần kinh khác biệt kể trên có thể gặp khó khăn trong chức năng điều hành, nhưng ở mức độ ảnh hưởng có thể khác nhau tùy theo từng cá nhân.

Phương Pháp Đánh Giá Chức Năng Điều Hành Phổ Biến

Đánh giá chức năng điều hành có thể được thực hiện thông qua các bài kiểm tra chuẩn hóa, quan sát lâm sàng, và báo cáo từ cha mẹ, giáo viên.

Bài kiểm tra chuẩn hóa (Neuropsychological Tests)

Các bài test đo lường từng khía cạnh của chức năng điều hành:

• Kiểm soát ức chế: Stroop Test, Go/No-Go Task.
  
• Trí nhớ làm việc: Digit Span Test, Corsi Block-Tapping Task.
  
• Chuyển đổi tư duy: Wisconsin Card Sorting Test (WCST), Trail Making Test.

Thang đánh giá hành vi (Behavioral Rating Scales)

Dùng để thu thập thông tin từ cha mẹ và giáo viên:

• Behavior Rating Inventory of Executive Function (BRIEF): Đánh giá các lĩnh vực như kiểm soát cảm xúc, tổ chức, linh hoạt tư duy.
  
• Conners Rating Scales: Đánh giá các triệu chứng ADHD liên quan đến chức năng điều hành.

Chi tiết có trong Khóa đào tạo chuyên sâu Đánh Giá Và Thực Hành Lâm Sàng Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Em

Vai Trò Của Đánh Giá Chức Năng Điều Hành Trong Giáo Dục Đặc Biệt

Xác Định Sớm Và Hỗ Trợ Can Thiệp

Một nghiên cứu trên PMC (D Louise Otterman et al., 2019) cho thấy rằng suy giảm chức năng điều hành ở tuổi lên 4 có liên quan dự báo đến các đặc điểm của ASD (rối loạn phổ tự kỷ) và ADHD (rối loạn tăng động giảm chú ý) trong 2–3 năm sau đó, độc lập với nhiều yếu tố gây nhiễu và các vấn đề tâm lý tiền sử. 

Việc đánh giá EF giúp phát hiện sớm các khó khăn trong nhận thức và hành vi của trẻ, từ đó có kế hoạch can thiệp kịp thời. Điều này rất quan trọng vì chức năng điều hành có thể được cải thiện thông qua các chương trình can thiệp phù hợp.

Định Hướng Chiến Lược Hỗ Trợ Cá Nhân Hóa

Mỗi rối loạn phát triển thần kinh ở mỗi trẻ sẽ mang những đặc điểm riêng về suy giảm chức năng điều hành. Việc đánh giá kỹ lưỡng giúp xác định những điểm mạnh và yếu của từng trẻ, từ đó xây dựng kế hoạch hỗ trợ phù hợp với nhu cầu cá nhân.

Cải Thiện Kết Quả Học Tập Và Kỹ Năng Xã Hội

Chức năng điều hành ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng học tập, điều chỉnh cảm xúc và thích ứng xã hội. Khi các kỹ năng này được cải thiện thông qua can thiệp, trẻ sẽ có cơ hội phát triển toàn diện hơn.

Hỗ Trợ Phụ Huynh Và Nhà Giáo Dục

Đánh giá chức năng điều hành không chỉ có ý nghĩa đối với trẻ mà còn giúp phụ huynh và giáo viên hiểu rõ hơn về những thách thức mà trẻ đang gặp phải. Từ đó, họ có thể áp dụng những phương pháp giảng dạy và nuôi dạy phù hợp hơn.

Kết Luận

Suy giảm chức năng điều hành là một đặc điểm phổ biến ở nhiều rối loạn phát triển thần kinh, ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của cuộc sống và sự phát triển của trẻ. Việc đánh giá chức năng điều hành không chỉ giúp nhận diện các vấn đề tiềm ẩn mà còn mở ra cơ hội can thiệp hiệu quả, giúp trẻ cải thiện khả năng học tập, điều chỉnh hành vi và hòa nhập xã hội.

📢 Bạn quan tâm đến suy giảm chức năng điều hành ở trẻ em trong giáo dục đặc biệt?
👉 Hãy tham gia khóa đào tạo chuyên sâu Đánh Giá Và Thực Hành Lâm Sàng Chức Năng Điều Hành Ở Trẻ Em đầu tiên và duy nhất tại Viện Tâm lý Việt Pháp để nắm vững kiến thức và nâng tầm kỹ năng trong hỗ trợ trẻ gặp rối loạn phát triển thần kinh! 

Tai liệu tham khảo:

D Louise Otterman, M Elisabeth Koopman-Verhoeff, Tonya J White, Henning Tiemeier, Koen Bolhuis, Pauline W Jansen (2019). Executive functioning and neurodevelopmental disorders in early childhood: a prospective population-based study. Link 

 Clara Bombonato, Benedetta Del Lucchese, Costanza Ruffini, Maria Chiara Di Lieto, Paola Brovedani, Giuseppina Sgandurra, Giovanni Cioni & Chiara Pecini (2024). Far Transfer Effects of Training on Executive Functions in Neurodevelopmental Disorders: A Systematic Review and Metanalysis. Link