Bất Đồng Nhận Thức (Cognitive Dissonance)

Thuật ngữ Bất đồng nhận thức (Cognitive Dissonance) được sử dụng để mô tả sự không thoải mái về tinh thần do mang trong mình hai niềm tin, giá trị hoặc thái độ trái ngược nhau. Mọi người có xu hướng tìm kiếm sự nhất quán trong thái độ và nhận thức của họ, vì vậy xung đột này gây ra cảm giác khó chịu hoặc bực bội.

Bất Đồng Trong Nhận Thức Là Gì?

Hiệp hội Tâm lý Hoa Kỳ định nghĩa sự bất đồng nhận thức (Cognitive Dissonance) là “một trạng thái tâm lý khó chịu do sự không nhất quán giữa hai hoặc nhiều yếu tố trong một hệ thống nhận thức.”

Sự không nhất quán giữa những gì mọi người tin tưởng và cách họ cư xử thúc đẩy họ tham gia vào các hành động sẽ giúp giảm thiểu cảm giác khó chịu. Mọi người cố gắng giảm bớt căng thẳng này theo nhiều cách khác nhau, chẳng hạn như bằng cách bác bỏ, giải thích hoặc tránh thông tin mới.

Tham khảo: Niềm tin phi lý

Dấu Hiệu Của Sự Bất Đồng Trong Nhận Thức

Mọi người đều trải qua sự bất đồng trong nhận thức ở một mức độ nào đó nhưng không phải ai cũng dễ dàng nhận ra nó. Một số dấu hiệu cho thấy những gì bạn đang cảm thấy có thể liên quan đến sự bất đồng trong nhận thức bao gồm:

• Cảm thấy không thoải mái trước khi làm điều gì đó hoặc đưa ra quyết định nào đó.

• Phải cố gắng biện minh hoặc hợp lý hóa một quyết định bạn đã thực hiện hoặc hành động bạn đã thực hiện.

• Cảm thấy xấu hổ hoặc ngượng ngùng về điều gì đó bạn đã làm và cố gắng che giấu hành động của mình với người khác.

• Cảm thấy tội lỗi hoặc hối tiếc về điều gì đó bạn đã làm trong quá khứ

• Làm mọi việc vì áp lực xã hội hoặc dưới áp lực của Hội chứng sợ bị bỏ lỡ (FOMO), ngay cả khi đó không phải là điều bạn muốn làm.

Ví Dụ Về Sự Bất Đồng Nhận Thức

Sự khó chịu liên quan đến việc nhận thức không nhất quán này “trông như thế nào” trong cuộc sống hàng ngày? Dưới đây là một vài ví dụ về sự bất đồng trong nhận thức mà chúng ta có thể nhận thấy ở chính mình:

Chẳng hạn, bạn muốn khỏe mạnh, nhưng bạn không tập thể dục thường xuyên hoặc có một chế độ ăn uống mất cân bằng và bất hợp lý. Kết quả là bạn cảm thấy tội lỗi với bản thân mình. Ví dụ khác, bạn biết rằng hút thuốc (hoặc uống rượu quá nhiều) có hại cho sức khỏe, nhưng bạn vẫn làm, và sau đó bạn hợp lý hóa hành động này bằng cách chỉ ra mức độ căng thẳng tăng cao của bạn. Hoặc, bạn muốn tích lũy tiền tiết kiệm nhưng lại có xu hướng chi tiêu tiền ngay khi vừa nhận được một khoản tiền mới (lương, thưởng, trúng giải, v.v). Sau đó, bạn bắt đầu hối hận về quyết định này, chẳng hạn như khi phải đối mặt với một khoản chi phí bất ngờ mà bạn không có tiền để trang trải.

Nguyên Nhân Của Sự Bất Đồng Nhận Thức

Có một số tình huống khác nhau có thể tạo ra xung đột dẫn đến sự bất đồng trong  nhận thức.

Bị Bắt Buộc

Đôi khi chúng ta bị buộc phải tham gia vào các hành vi đi ngược với niềm tin của chính mình do những kỳ vọng bên ngoài. Những điều này thường xảy ra tại nơi làm việc, trường học hoặc trong một tình huống xã hội. Điều này có thể liên quan đến việc đồng ý với điều gì đó do áp lực của người nhà, bạn bè hoặc làm điều gì đó tại nơi làm việc để tránh bị sa thải. Ví dụ bạn phải tham gia một buổi xem mắt do người nhà bắt buộc hay tham gia tiệc rượu ở công ty dù bạn không muốn.

Đối Mặt Với Thông Tin Mới

Đôi khi học hỏi và tham khảo thông tin mới có thể dẫn đến sự bất đồng trong nhận thức. Ví dụ, nếu bạn thực hiện một hành vi mà trước đây bạn vẫn thường làm (như nấu hai loại đồ ăn kị nhau cùng nhau) và sau này bạn biết là việc nấu nướng như vậy là có hại thì thông tin mới này có thể dẫn đến cảm giác khó chịu. Mọi người đôi khi đối phó với điều này bằng cách tìm cách biện minh cho hành vi của họ hoặc tìm cách làm mất uy tín của thông tin mới hoặc bỏ qua thông tin mới.

Khi Quyết Định

Hàng ngày, mọi người phải đưa ra những quyết định lớn và nhỏ. Khi đứng trước hai lựa chọn tương đương nhau, chúng ta thường có cảm giác không hài lòng vì cả hai lựa chọn đều hấp dẫn như nhau.

Tuy nhiên, khi đã đưa ra lựa chọn, mọi người cần tìm cách giảm bớt những cảm giác khó chịu và tiếc nuối với lựa chọn còn lại kia. Và hầu hết chúng ta thực hiện điều này bằng cách giải thích lý do tại sao lựa chọn của chúng ta là lựa chọn tốt nhất để chúng ta có thể tin rằng mình đã quyết định đúng.

Tham khảo: Giải quyết sự thiếu quyết đoán

Điều Gì Ảnh Hưởng Đến Sự Bất Đồng Trong Nhận Thức?

Mức độ bất đồng nhận thức của mỗi người trải qua có thể phụ thuộc vào một vài yếu tố khác nhau. Trong số đó là mức độ đánh giá cao của người này đối với một niềm tin cụ thể và mức độ mâu thuẫn của các niềm tin đó. Độ lớn tổng thể của sự bất đồng trong nhận thức cũng có thể bị ảnh hưởng bởi một số yếu tố, bao gồm:

• Tầm quan trọng gắn liền với mỗi niềm tin: Những nhận thức mang tính cá nhân hơn (chẳng hạn như niềm tin về bản thân) và những nhận thức được đánh giá cao có xu hướng dẫn đến sự bất đồng lớn hơn trong nhận thức.

• Số lượng niềm tin bất đồng: Bạn càng có nhiều suy nghĩ bất đồng (xung đột), sức mạnh của sự bất đồng càng lớn.

Sự bất đồng trong nhận thức thường có thể có ảnh hưởng mạnh mẽ đến hành vi và hành động của chúng ta. Nó không chỉ ảnh hưởng đến cảm giác của bạn mà nó cũng thúc đẩy bạn hành động để giảm bớt cảm giác khó chịu.

Chúng Ta Cảm Thấy Thế Nào Khi Đối Mặt Với Bất Đồng Trong Nhận Thức

Sự bất đồng trong nhận thức có thể khiến mọi người cảm thấy khó chịu và không thoải mái. Điều này đặc biệt đúng nếu sự chênh lệch giữa niềm tin và hành vi của họ liên quan đến điều gì đó là trọng tâm về bản thân. 

Ví dụ, việc phải cư xử theo cách không phù hợp với các giá trị cá nhân có thể dẫn đến cảm giác khó chịu dữ dội. Hành vi của bạn không chỉ mâu thuẫn với niềm tin của bản thân về thế giới mà còn là với niềm tin về chính bản thân.

Sự khó chịu này có thể tự biểu hiện theo nhiều cách khác nhau. Một người đối mặt với sự bất đồng trong nhận thức có thể cảm thấy: lo ngại, lúng túng, hối tiếc, ảo não, hổ thẹn và stress. Sự bất đồng trong nhận thức thậm chí có thể ảnh hưởng đến cách mọi người cảm nhận và nhìn nhận về bản thân, dẫn đến cảm giác tiêu cực về lòng tự trọng và về giá trị bản thân.

Tham khảo: 5 điều nên làm khi thấy bản thân vô giá trị

Ứng Phó Với Sự Bất Đồng Trong Nhận Thức

Dưới đây là những cách ứng phó khi đối mặt với sự bất đồng trong nhận thức:

• Thông qua niềm tin hoặc ý tưởng để giúp biện minh hoặc giải thích xung đột giữa niềm tin hoặc hành vi (ví dụ, việc đổ lỗi cho các yếu tố bên ngoài)

• Che giấu niềm tin hoặc hành vi của bản thân với người khác. Mọi người có thể cảm thấy xấu hổ về niềm tin và hành vi mâu thuẫn của họ, che giấu sự khác biệt với người khác để giảm thiểu cảm giác xấu hổ và tội lỗi.

• Chỉ tìm kiếm thông tin nhằm xác nhận niềm tin hiện có. Hiện tượng này được gọi là thiên kiến ​​xác nhận (confirmation bias), giúp giảm thiểu cảm giác bất đồng nhưng lại ảnh hưởng đến khả năng suy nghĩ chín chắn về một tình huống.

• Thêm nhiều niềm tin hơn để vượt qua những ý kiến bất đồng.  

• Giảm tầm quan trọng của niềm tin bị xung đột. Chẳng hạn một người quan tâm đến sức khỏe của mình có thể bối rối khi biết rằng ngồi quá lâu trong nhà và ít vận động có liên quan đến việc giảm tuổi thọ. Tuy vậy, do họ làm việc cả ngày trong văn phòng và dành nhiều thời gian để ngồi, nên rất khó để thay đổi hành vi của họ. Khi đó, để ứng phó với cảm giác khó chịu, họ có thể tìm cách nào đó hợp lý hóa nhận thức mâu thuẫn, bằng cách giảm sự quan trọng của vận động và tăng tác dụng của các phương pháp sống lành mạnh khác như ăn uống hợp lý và ngủ đủ giấc để bù đắp cho lối sống ít vận động của họ.

• Cuối cùng, thay đổi nhận thức mâu thuẫn là một trong những cách hiệu quả nhất để giải quyết sự bất đồng trong nhận thức nhưng cũng là một trong những cách khó khăn nhất – đặc biệt là trong trường hợp các giá trị và niềm tin có tính bền vững, chẳng hạn như khuynh hướng tôn giáo hoặc chính trị.

Tham khảo: Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)

Lời Kết

Sự bất đồng nhận thức đóng một vai trò to lớn trong nhiều đánh giá, quyết định và tính toán. Nhận thức được những niềm tin xung đột tác động như thế nào đến quá trình ra quyết định là một cách tuyệt vời để cải thiện khả năng đưa ra lựa chọn (nhanh hơn và chính xác hơn).

Sự không phù hợp giữa niềm tin và hành động của bạn có thể dẫn đến cảm giác khó chịu (và đôi khi là những lựa chọn đối phó có tác động tiêu cực), nhưng những cảm giác như vậy cũng có thể dẫn đến sự thay đổi và trưởng thành nếu bạn nhìn nhận chúng một cách khách quan và có những sự tiến bộ tích cực.

Nếu bạn nhận thấy bản thân có những bất đồng nhận thức và không thể giải quyết được, hãy liên hệ với Viện Tâm lý Việt-Pháp để được tư vấn tâm online hoặc trực tiếp. Các chuyên gia với nhiều năm kinh nghiệm có thể giúp bạn dễ dàng vượt qua những rào cản tâm lý để quay lại cuộc sống đời thường nhanh chóng. 

Nguồn: What Is Cognitive Dissonance? – Verywellmind